نگاهی به نظامنامه انجمن صرافان تهران
الهام ملک‌زاده- نظامنامه انجمن صرافان تهران جزو مجموعه رسالاتی است که با عنوان لایحه لیله هفدهم ربیع‌الثانی، در بخش نسخ خطی کتابخانه ملی ایران نگهداری می‌شود.
براساس مطالب موجود در نسخه به نظر می‌رسد تاریخ استنساخ آن در حدود ۱۲۹۰ هـ.شمسی بوده است که در ۱۹۲ صفحه ۱۷ سطری کتابت شده است. مشخصات ظاهری نسخه با خط شکسته نستعلیق روی کاغذ فرنگی شکری و با تزئیناتی مرکب از جلد مقوایی با روکش تیماج عنابی، یک لا، مجلد دارای اندرون مقوایی و روکش کاغذی آبی است.
انجمن صرافان تهران از جمله انجمن‌هایی است که پس از استقرار نظام مشروطه در ایران و شکل‌گیری انجمن‌های متعدد ایجاد شد که رساله حاضر با عنوان نظامنامه انجمن صرافان تهران، در بردارنده مختصات و مقرراتی است که برای اجرای امور و حدود وظایف و اختیارات اعضای آن نوشته شده است. البته متن نظامنامه انجمن صرافان مذکور کامل نیست و طبق آنچه در این رونوشت آمده دارای دو شعبه بود. شعبه اول مربوط به تمام صرافان ایرانی می‌شد و در ۱۲ فصل تدوین شده است. به نظر می‌رسد احتمالا یادداشت حاضر، پیش‌نویس متن اصلی است که به‌طور ناقص باقی مانده، از این رو تنها تا فصل ۵ شعبه اول و از صفحه ۶۷ تا ۷۴ نسخه خطی مذکور را شامل می‌شود. این نوشتار شامل متن استنساخ شده نظامنامه انجمن صرافان تهران به‌منظور استفاده محققان حوزه مطالعات تاریخ اقتصادی ارائه شده است.
بسم‌الله خیر الاسما
چون در این اوان سعادت توأمان که بحمدالله تعالی مملکت ایران و وطن عزیز ایرانیان به اساس مشروطیت دولت و حریت افراد ملت و اجرای قوانین معدلت آراسته شده و بازار ظلم و استبداد کاسته و هر فردی از این ملت می‌تواند بدون ترس و تقیه امور زندگانی خود را با احکام قرآنیه و قوانین عقلانیه مطابق کند و در معاشرت و رفتار اسم مسلمانی را به معنی آن قرین سازد، لهذا در تاریخ ذیل، صنف محترم صرافان دارالخلافه تهران انجمن‌های عدیده با کمال میل و رغبت منعقد کرده و دست‌ برادری و اخوت به هم داده، متحدا و متفقا بر اجرای مفاد آیه «وافی هدایه و اَمرهمُ شوری بَینَهُم» یک رأی و داوطلب شدند، و امور راجعه به عمل صرافی را از این تاریخ به بعد موکول به مشورت و رأی انجمنی از منتخبان خودشان کردند تا حتی‌المقدور معاملات ایشان با قواعد شرعیه و قوانین عقلیه مطابق باشد.
و به مضمون اسباب نیکبختی و سعادت دنیا و آخرت بر وجه اتم و اکمل برای ایشان فراهم آید و محض توضیح و استحکام این اتفاق و اتحاد، همگی فصول نظام‌نامه ذیل را از نظر دقت گذرانیده و تمام آن را پسندیده و متفق الکلمه بر اجرای آن هم‌عهد شده و معاهده خود را به زیارت کلام‌الله مجید و سوگند به حقیقت آن موکد کردند و به زبان عجز و نیاز از درگاه حضرت کارساز توفیق خود را در انجام این مرام خواستار شدند. انه علی کل شی قدیر و بالاجابه جدیر.
نظامنامه متحده انجمن صرافان تهران
مشتمل بر دو شعبه:
شعبه اول: متعلق به تمام صرافان ایرانی تهران و پس از توسعه اداره متعلق به تمام صرافان ایرانی و مشتمل است بر دوازده فصل.
۱.‌ رفع ظلم از یکدیگر.
۲. معاونت مشروطیت دولت و مجلس دارالشورا تا درجه[ای] که منافی شرع و عقل نباشد.
۳. تعمیم متحدین نسبت به صرافان فارس.
۴. تخصیص متحدین به ایرانی ولو در ممالک خارج باشند.
۵. تشکیل صندوق اعانه و دادن نفری پنج تومان عجالتا به جهت مصارف انجمن.
۶. دستگیری از ضعفای صنف از صندوق اعانه.
۷. ترک مراوده با اشخاصی که برخلاف این نظامنامه رفتار کند و خلاف قسم نماید و اگر هر کس در کسب صرافی داشته باشد سهم او را خریداری نمایند.
۸. عاجلا تعیین منتخبین انجمن متحده صرافان.
۹. تجدید منتخبین در هر ۶ ماه به اکثریت آرا.
۱۰. حق هر صرافی است که در انجمن حاضر شده، ناظر آرای اهل انجمن باشد و هر گاه جزو شرکتی است حق مطالبه توضیح هم دارد.
۱۱. حق دارند که هرگاه خیانتی از منتخبین انجمن ببینند مدلل کرده و قبل از موعد عزل و تجدیدش بنمایند.
۱۲. در اظهار رای خود تمام متحدین آزاد هستند.
حدود انجمن متحده
۱. تعیین محل انجمن.
۲. تعیین ایام مجلس در عرض هفته و مدیر و منشی و مطبعه و دفتردار و ضابط صندوق اعانه و مستخدمین به اکثریت آرا.
۳. حق ایشان در احضار سایر صرافان.
۴. هر یک حق دارد که با دلیل استعفا نماید و بدون دلیل موجه ممضی نیست.
۵. آزادی تمام ایشان در اظهار رای خود.
۶. می‌توانند به اکثریت آرا به جهت مصالح عموم تشکیل انجمن سری نمایند.
۷. هر رشته کسب و شرکتی را که مفید به جهت صنف ببینند و رای بدهند متحدین امضا نمایند.
۸. از متحدین هر کس که منهمک (مضر) در اموری است که منافی شرف صنف است و به نصیحت ممنوع نشود به اکثریت آرا، حق اخراج او از متحدین و شرکا دارند.
۹- حق دارند که به اکثریت آرا بعضی مخارج خیرات و مبرات صرافان را که در خارج می‌کنند متحد نموده و برای مجلس به مصرف برسانند تا فوائد آن زیاده باشد.
منبع: پیام بهارستان