کشتیرانی در دریاچه ارومیه!
مجید خلیل‌زاده- دریاچه‌ای در آذربایجان که امروزه دریاچه نیمه خشک ارومیه خوانده می‌شود در دوران قاجاریه دریاچه شاهی نام داشت. در مورد دریاچه ارومیه آنچه از دیرباز بیش از هر چیز توجه جغرافیدان‌ها و سفرنامه‌نویسان را جلب کرده است، غلظت زیاد نمک و سایر املاح و در نتیجه نبود ماهی، در آب آن بوده است. شبه جزیره شاهی در شرق دریاچه نیز به وقت افزایش آب به جزیره تبدیل می‌شد. به‌رغم این ویژگی‌ها کشتیرانی در آن سابقه دیرینه داشت که رونق آن به ادوار پیش از حمله مغول باز می‌گردد. نخستین گزارش‌هایی که از قرن نوزدهم در باب کشتیرانی در دریاچه در دست است نشان می‌دهد که شناورهایی هرچند تکامل نیافته و با خدمه‌های فاقد مهارت‌های دریانوردی در دریاچه وجود داشت. بنابر گفته آگوست بن تان، افسر فرانسوی که به دربار عباس میرزا درتبریز اعزام شده بود، کشتیرانی در دریاچه ارومیه به علت طوفان‌های ناگهانی با مخاطره همراه بود.
جنگ‌های طولانی با روسیه در همین سال‌ها، دولت ایران را به فکر انتقال فن کشتی‌سازی به کشور انداخته بود. وجود همین شناورهای ابتدایی به زودی تحت‌الشعاع تصمیم ملک قاسم میرزا، پسر فتحعلی‌شاه برای توسعه کشتیرانی در دریاچه قرار گرفت. ملک قاسم میرزا که مادرش دختر امامقلی‌خان بیگلر بیگی افشار ارومیه، فردی تحصیل‌کرده و آشنا به زبان‌های فرانسه، انگلیسی و روسی بود، در دوران عباس میرزا و محمد شاه به حکومت شهرهای مختلف آذربایجان از جمله ارومیه، منصوب شد. در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه نیز یک بار والی آذربایجان بود (۶۵-۱۲۶۴ ه.ق) از اقداماتی که در دوران حکومتش در ارومیه برای آبادانی و اشاعه دانش روز به عمل آورده بود، اطلاعاتی در دست است. وی در نتیجه خدمات شایان و آبادانی در شیشوان که در ساحل شرق دریاچه قرار داشت توانست، انحصار کشتیرانی و دریاسالاری دریاچه ارومیه را به‌عنوان تیول از محمدشاه دریافت کند. برای بهره‌برداری از این حق در آغاز تعدادی از قایق‌های ابتدایی روستاییان سواحل دریاچه را نابود کرد و سپس به وسیله صنعتگران روسی که از بنادر دریای مازندران به شیشوان آورده بود کشتی کوچکی ساخت و در دریاچه به آب انداخت. همچنین برای آبادانی جزایر دریاچه به تاسیس مهاجرنشین در جزیره قویون داغی -قویون آداسی- مبادرت ورزید.
در پی این موفقیت‌ها با استخدام یک استاد کشتی ساز از باکو و تعدادی نجار، کشتی بزرگی با ظرفیت یکصد تن در شیشوان ساخت تا برای حمل مال التجاره میان مناطق همجوار دریاچه ارومیه به کار گرفته شود. راوینسون، مستشرق معروف، با ستایش از پشتکار و اقدامات قاسم‌میرزا می‌نویسد که این توفیقات موجب آن شده بود که ملک قاسم میرزا درصدد به آب انداختن کشتی بخار در دریاچه ارومیه برآید.
با وجود این در دوران سلطنت ناصرالدین شاه او نخستین کشتی بخار را در دریاچه به آب انداخت. ملک قاسم میرزا یک کشتی بادی اختصاصی با کابینی مجلل داشت که فاصله شیشوان تا ارومیه را در سه روز می‌پیمود. او از این کشتی برای سفر به جزیره قویون داغی و شکار در آنجا استفاده می‌کرد.
بعد از آن نیز امامقلی میرزا، پسر ملک قاسم میرزا که فردی تحصیل‌کرده بود انحصار کشتیرانی دریاچه را به دست گرفت. او دوبار در سلطنت مظفرالدین شاه و یک بار در سلطنت محمدعلی شاه به حکومت ارومیه رسید. در آن زمان ناوگان تجاری او شامل سه کشتی بادی با کف مسطح بود که هر یک با یک دوجین خدمه ظرفیت حمل ۲۰ تن بار را داشتند. از آنجا که تردد این شناورها به وزش باد موافق بستگی داشت، حرکت آنها نامنظم و با تاخیر همراه بود.تفاوت عمده حق کشتیرانی امامقلی میرزا با ملک قاسم میرزا این بود که او سالانه هزار تومان به دولت می‌پرداخت و از همین رو مستاجر محسوب می‌شد. حال آنکه ملک قاسم میرزا این انحصار را به عنوان تیول داشت.
امامقلی میرزا نیز کشتی‌های خود را در ازای سالی ۲۷۲۰ تومان (۸۰۰ لیره) به فردی به نام اصلان خان سرهنگ اجاره داده بود (۱۳۰۸ ه.ق). اما مهم تر از اینها اقداماتی بود که در تهران برای تحصیل امتیاز کشتیرانی دریاچه ارومیه به عمل می‌آمد.
ازجمله این امتیازها، اعطای امتیاز راه تهران-تبریز- جلفا- تبریز- بایزید (مرز عثمانی) و تهران - بروجرد به کامران میرزا و ژنرال آلفردلومر، داماد طولوزان پزشک ناصرالدین شاه در سال(۱۳۰۷ ه.ق/۱۸۹۰ م) بود. این امتیاز که مدت آن ۶۰ سال بود شامل انحصار کشتیرانی دریاچه ارومیه هم می‌شد، ولی از جانب صاحبان امتیاز هیچ‌گونه اقدامی برای ایجاد راه و کشتیرانی به عمل نیامد؛ و در نتیجه امتیاز مزبور به علت پایان مهلت شروع به کار باطل شد. در سال (۱۳۱۲ ه.ق /۱۸۹۵م) امتیاز کشتیرانی به پسران بدل آرزومانیانس- موسس تجارتخانه آرزومانیانس- اعطا شد. این امتیاز با مخالفت کارساز مظفرالدین میرزا ولیعهد که از امامقلی میرزا حمایت می‌کرد، مواجه شد.
از اواخر قرن نوزدهم تجارت خارجی ارومیه رشد کرد. در این سال‌ها ارومیه کالاهای اروپایی مورد نیاز را بدون واسطه تبریز، مستقیما، از استانبول و ادویه و پارچه‌های هندی را از همدان وارد می‌کرد. از سوی دیگر کوشش‌هایی که در سال‌های گذشته از جانب دیگران برای امتیاز کشتیرانی به عمل آمده بود مشوق امامقلی میرزا حاکم ارومیه در مورخ (۲۳-۱۳۲۲ ه.ق /۱۹۰۵م) برای افزایش این تعداد و ظرفیت کشتی هایش شد تا با این کار ضمن افزایش درآمد، حقوق خود در دریاچه ارومیه را تثبیت کند. به گفته اوژن اوبن، وزیر مختار فرانسه، ناوگان او در مورخ ۱۳۲۴ ه.ق شامل سه قایق بزرگ بادی، هر یک با ۹ خدمه، بود. این شناورها آهن‌آلات و منسوجات روسی را که از اردبیل به مراغه وارد می‌شد، به ارومیه انتقال می‌دادند و در بازگشت تولیدات کشاورزی ارومیه را حمل می‌کردند. در صورت وزش باد موافق، سفر بین دو کرانه برای این شناورها ۹-۸ ساعت به طول می‌انجامید.
علاوه بر این، امامقلی میرزا همچنین درصدد به آب انداختن یک کشتی بخار برآمده بود، اما ورود قطعات این کشتی که از یکی از کشورهای اروپایی احتمالا آلمان خریداری شده بود، با کارشکنی روسیه مواجه گردید.
سنت پطرزبورگ برای جلوگیری از حضور دولتی ثالث در دریاچه ارومیه و نیز تسهیل انتقال کشتیرانی به اتباع خود، مانع از عبور کشتی مزبور از خاک روسیه شد. در پی مداخله دولت ایران و صدور فرمان ممنوعیت انتقال امتیاز کشتیرانی از سوی امامقلی میرزا و فرزندانش به اتباع خارجه، دولت روسیه با عبور کشتی موافقت کرد (شوال ۱۳۲۴- نوامبر ۱۹۰۶ م). سرانجام کشتی بخاری در ربیع الاول ۱۳۲۵ ه.ق یعنی زمانی که پیروزی نهضت مشروطیت نوید پیشرفت کشور را می‌داد توسط یک مهندس آلمانی در کنار دریاچه ارومیه مونتاژ و به آب انداخته شد. از این پس توسعه کشتیرانی دریاچه ارومیه شتابی چشمگیر یافت.
منابع:
۱- کاظم بیگی، محمد علی - دریاچه شاهی و قدرت‌های بزرگ، انتشارات وزارت امور خارجه (تهران) - چاپ اول ۱۳۸۰
۲- مخبرالسلطنه، مهدیقلی - خاطرات و خطرات، انتشارات زوار (تهران)، سال۱۳۲۹
۳- طباطبایی، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز،سال ۱۳۷۹، (تبریز)
۴- معتمد الوزراء، رحمت الله- ارومیه در محاربه عالم سوز، انتشارات شیرازه (تهران)، سال ۱۳۷۹
۵- سفرنامه اوژن اوبن، ایران امروز، انتشارات زوار(تهران)، سال ۱۳۶۲.