گروه تاریخ اقتصاد- سومین بخش از مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی در روز یکشنبه، 17 آبان 1286 شمسی درباره تعیین اولین بودجه مالی کشور را می‌خوانید: آقاى امام جمعه: گویا شما در گفته من سهو کردید! من نگفتم که بودجه هر سال به مجلس نیاید، مقصود من این است که اگر مثلا شخصى صد تومان حقوق دارد، امسال که پنجاه تومان شد هر ساله تغییر نمی‌کند، اگر مطرح شود فقط براى این است که این شخص استحقاق دارد، یا خیر؛ به عبارت دیگر مثلا کلیه این دو کرور که کسر شده باید قلم به قلم معلوم شود، تا راى داده شود و البته بودجه مالیه سال به سال باید به مجلس آمده تحت نظر بیاید.

حاج میرزا على آقا: از وصایاى امیرالمومنین (ع) است که انظر الى ما قال ولا تنظر الى من قال! استدعا است که عرایضم را گوش بدهند، غرض از آوردن بودجه به مجلس به نظرم سه چیز است؛ یکى اینکه تسویه خرج و دخل را اعضاى کمیسیون به نظر مجلس رسانیده راى بگیرند، یکى دیگر اینکه راه پیدا کردن دخل وکم کردن خرج را ارائه دهند، دیگر اینکه ارباب حقوق از اعلیحضرت گرفته تا ادنى رعیت ببینند و متنبه شوند و به حرف مردم گوش ندهند که قطع حقوق شده و بدانند، این مالیات که گرفته می‌شود مثل این که می‌فرمایند مثل زکات عشر بگیرند، اگر ما امروزه بقاى این مملکت را به گرفتن این مالیات بدانیم و بخواهیم مالیات را به عنوان زکات بگیریم، زکات گرفتن باید به شروط زکات باشد؛ یکى از شروط زکات حلول حول است؛ در صورتی که مملکت داراى امنیت باشد کسى نقدینه را نمی‌گذارد تا حلول حول شود و زکات بر او تعلق بگیرد به مصرف تجارت و کسب می‌رساند یا به بانک می‌دهد تا متعلق زکات نشود، یکى از چیزهایی که زکات به او تعلق می‌گیرد، انعام ثلثه است و شرطش این است که صائمه باشد در مملکت، اما این شرط در اغلب بلاد نیست. صاحب گوسفند و گاو و شتر می‌گوید که من سه ماه چهار ماه علوفه دادم و زکات تعلق نگرفت، پس از اینجا هم نمی‌توانیم مالیات اخذ کنیم، اما آن کسانی که صاحب غلاتند، اگر از آنها زکات بر ما واجب نشده به جهت اینکه ارباب ملک می‌گوید من ملک خودم را اجازه دادم، یک پولى گرفتم بر من زکات نیست! آنها که مستاجر و رعیتند می‌گویند ارباب‌ها از ما مخارج فلان و فلان گرفتند اخراج آن مخارجات بشود، ما به اندازه آنکه زکات بدهیم غله گرفتیم یا اینکه می‌گوید: زکاتم را دادم نمی‌شود به او گفت نه، بیا ثابت کن تو داده‌ای غرض این است که اگر اسم زکات را روى مالیات بگذاریم و بخواهیم با آن مالیات حفظ حدود و ثغور نموده مملکت را نگهدارى کنیم نمی‌شود، پس اگر بنا باشد حفظ مملکت محتاج به دادن مالیه باشد خواه به اسم زکات که دهنده آن را ازبابت زکات حساب کند، یا غیر آن باید پولى بدهند و همه باید بدانند که از بابت مقدمه واجب واجب است که هر کس از مالیه خود در سال یک چیزى بدهد، حال اگر علما بفرمایند همان را از باب زکات حساب کنند، والا این پول را باید بدهند زکات و سایر وجوهات را هم باید به مجلس ادا کنند، اگر غیر از این باشد مالیات به عنوان زکات خواسته باشید، بگیرید باید آب پاکى روى دست حفظ مملکت ریخت؛ غرض این است این صحبت‌هایى که در اینجا می‌شود به همه جاى عالم می‌رسد و در قانون اساسى نوشته شد که این مجلس قانون مخالف شرع وضع نمی‌کند، پس به ارباب حقوق از اعلى و ادنى بشارت باد که این حقوقى را که می‌گیرند از مالیات بنا به فرموده حجه الاسلام که اسمش را مثل زکات گذاشتند زکات به منزله چرک و وسخ است در مال که اخراج آن باعث تطهیر مال است و چرک و وسخ را شخص سیر و غنى نباید بخورد، حق فقرا و مساکین است چنانچه مقرر شده و بر آنها حرام است نباید بگیرند.
آقاى سید عبدالله مجتهد: من نگفتم که زکات داده باشند مقصود من این است که مثل زکات عشر بدهند و این ترتیب از براى همه صلاح است و از روى رغبت هم داده می‌شود.
حاج میرزا على آقا: بنده ابدا جسارت نمی‌کنم که اعتراض کرده باشم، مقصود بنده این است که ارباب حقوق بدانند که حقوقى را باید از روى استحقاق گرفت این پول مثل پول بیت‌المال است، هر که می‌گیرد از براى خدمت باید بگیرد.
وزیر علوم: درخصوص بودجه عرض می‌کنم این مالیاتى که به عنوان خراج و مقاسمه یا غیر آن داده می‌شود از براى یک مطلب است و آن حفظ امنیت مملکت و خود مردم است در این صورت که دادن پول از براى تحصیل آن نتیجه است، دیگر هیچ کس انکار نخواهد کرد که بدون حق نمی‌توان این پول را گرفت، مگر اینکه خدمتى نموده باشد فعلا چیزى که هست این است از اشخاصی که بدون حق می‌بردند به اندازه کسر شده است و این مساله قابل مباحثه نیست.
آقا سیدعبدالله مجتهد: کمال امتنان را مردم از این زحمات دارند و امیدواریم در ظل عنایت حضرت حجه ترقیات فوق‌العاده حاصل نماییم.
وزیر علوم: مقصود این است که در این مدت نه ماه که بنده هم بوده‌ام در بودجه کمال دقت شده است.
وکیل‌التجار: اینکه وزیر مالیه فرمودند که سرچشمه‌هاى ثروت بسته شده است، توضیحا عرض می‌نمایم که بعضى از این سرچشمه‌ها باز شده، اما از بین راه قطع و به جاهاى لم‌یزرع می‌رود، هر چه زودتر باید در اصلاح آن اقدام شود درخصوص تذکره هم مقیمین خارجه همانطور است که گفته شد، ولى عابرین زیاد هستند مقصود این است که دقت شود آنچه از این محل گرفته می‌شود، عاید به دولت گردد.