تجارت ابریشم در دوره قاجار
گروه تاریخ اقتصاد- مهم‌ترین مراکز تولید و پرورش کرم ابریشم در عصر قاجار ایالات شمالی ایران، گیلان و مازندران و استرآباد، خراسان، آذربایجان، یزد و کاشان بود (کرزن، 1373، ج 1، ص 486؛ جمالزاده 1362، ص 24) از میان این مناطق، گیلان به تنهایی بیش از هشتاد درصد تولید و پرورش کرم ابریشم را در اختیار داشت (تاجبخش، 1362، ص 264).
اسناد و مدارکی بسیار وجود دارد که نشان‌دهنده توجه بازرگانان روسیه به تجارت ابریشم در مناطق شمال ایران به ویژه در گیلان است. در سال ۱۸۳۶م/۱۲۵۲ق. روس‌ها نسبت به عوارض گمرکی در مورد صادرات ابریشم اعتراض کردند. گویا در این زمان افزون بر عوارض پنج درصد، عوارض دیگری نظیر راهداری از بازرگانان روس دریافت می‌شد و این مساله سبب نارضایتی آنها شده بود؛ در نتیجه خواستار حذف عوارض اضافی شدند. بازرگانان روس ابریشم گیلان را از راه انزلی و دریای خزر و از راه خشکی تبریز-تفلیس به روسیه حمل می‌کردند. میرزا مسعودخان، وزیر امور خارجه ایران، در تاریخ سوم ذیقعده ۱۲۵۳در جواب شرحی که درباره تجارت ابریشم گیلان و پرداخت عوارض گمرکی نوشت؛ تاکید کرد که جز عوارض پنج درصد، مبلغ دیگری دریافت نشود؛ در زیر به قسمتی از این سند اشاره می‌شود:
«شرحی که در بیست و هفتم شهر شوال المکرم۱۲۵۳در خصوص گمرک ابریشم گیلان نوشته بودید رسید و [از نظر] دارالسلطنه مرحمت گستر اعلیحضرت شاهنشاه خلد مکانه و سلطانه گذشت. امر و مقرر فرمودند که چون رعایت مشروط عهدنامه مبارکه [ترکمنچای] در این‌گونه امور، بلکه در سایر موارد بهتر در هر قاعده و قرارداد است. لهذا تجار روس موافق عهدنامه برای هر متاعی صدی پنج داد...».
نماینده تجاری فرانسه (در نیمه اول قرن نوزدهم) در تفلیس در کنار گزارش‌های خود در مورد نیاز روسیه به ابریشم و صادرات آن اطلاعاتی را جمع‌آوری کرده و نوشته است:
«در روسیه سالانه بالغ بر ۲۴ میلیون فرانک ابریشم جات تهیه می‌شود که تقریبا قسمت اعظم آن در خود روسیه مورد استعمال دارد.برای تهیه پارچه‌های ابریشمی دولت روسیه از ابریشم گرجستان و گیلان و ایتالیا استفاده می‌نماید» (همان).
تولید ابریشم در نیمه اول قرن نوزدهم رشد زیادی داشت در سال ۱۸۴۰م /۱۲۵۶ق. مقدار محصول ابریشم گیلان پنج ششم کل محصول ایران (یک میلیون پوند) بود که ارزش آن نزدیک به ۵۰۰ هزار لیره تخمین زده شد (عیسوی، ۱۳۶۹، ص۳۵۵)
اوج تولید ابریشم ایران در اواخر قرن نوزدهم و در آستانه بیماری کرم ابریشم بوده که حدود ۲۸۰ هزار کیلوگرم برآورد شده است (آدمیت و ناطق، ۱۳۵۶، ص۲۸۰).
در سال ۱۲۷۵ق/۱۸۵۸م. میزان سرمایه‌گذاری در صنعت ابریشم گیلان بیش از چهار میلیون تومان یعنی دو میلیون لیره بود (همان) سال‌های ۱۸۶۴تا ۱۸۹۰/ ۱۲۸۱ تا ۱۳۰۸ق. دوران کاهش تولید کرم ابریشم و بی‌نوغانی بود؛ در این سال‌ها، بیماری کرم ابریشم در اروپا گسترش یافت و پس از آن به ایران سرایت کرد. البته نوع بیماری در اروپا با ایران فرق داشت؛ این بیماری را در اروپا ماسکاردین می‌گفتند، اما در ایران پبرین گفته می‌شد که علامتش نقطه‌هایی سیاه روی بدن کرم ابریشم بود (جمالزاده، ۱۳۶۲، ص۲۵). این بیماری به پرورش تخم نوغان خسارت وارد کرد و سبب شد ایران از کشورهایی دیگر مانند ژاپن، عثمانی و روسیه نوغان وارد کند (عیسوی، ۱۳۶۹، ص ۳۵۵-۳۵۶؛ جمالزاده، همانجا) بیماری کرم ابریشم نخست در گیلان ظاهر شد و مردم آنجا مجبور شدند از مازندران تخم نوغان وارد کنند؛ اما وقتی بیماری در سراسر ایران گسترش یافت، شرکت رالی و برادران از سال ۱۸۶۹م/۱۲۸۶ق. کوشیدند تا از ژاپن نوغان وارد کنند (عیسوی، همانجا؛ جمالزاده ۱۳۶۲،ص۲۷) حتی پیش از وارد کردن تخم نوغان به ایران، پاستور، پزشک معروف فرانسوی، در سال ۱۸۶۷م/۱۲۸۴ق. اصولی را برای درمان بیماری کرم ابریشم پیشنهاد کرده بود که اگر به آن توجه می‌شد شاید این بیماری از بین می‌رفت (جمالزاده، ۱۳۶۲، ص ۲۵) افزون بر شرکت رالی و برادران و برادران پاسکالی با وارد کردن تخم نوغان از ژاپن، عثمانی (بورسا و خانقین عراق) و روسیه توانستند تولید ابریشم را دوباره رونق بخشند، اما رقابت ابریشم ژاپن و دیگر کشورها قیمت‌ها را پایین آورد، به گونه‌ای که صادرات آن از ۴۰۰ هزار لیره بالاتر نرفت. در دوره انقلاب مشروطه و مدت‌ها پس از آن بیشتر ابریشم ایران به فرانسه و ایتالیا و مقداری هم به روسیه صادر می‌شد (عیسوی، ۱۳۶۹، ص۳۵۵-۳۵۶؛ جمالزاده، ۱۳۶۲، ص۲۷).
- بخشی از یک مقاله بلند در درباره تجارت ابریشم در ایران، نوشته سیدرحمان حسنی