باروتخانه‌ای که دیگر نیست
داریوش شهبازی- این اثر بی‌همتا که توسط اوژن فلاندن فرانسوی در سال ۱۲۲۰ هـ. ش در اواسط سلطنت محمدشاه قاجار ترسیم شده است، تنها تصویری است که از باروتخانه تهران باقی مانده است. از این باروتخانه اثری بر جا نیست و حتی محل دقیق آن را هم نمی‌دانیم، اما بررسی اسناد و متون دوره قاجار نشان می‌دهد که این باروتخانه بر فراز تپه‌ای در شرق بنای امیرآباد و جنوب آسیاب یوسف‌آباد در نزدیکی پارک ساعی کنونی واقع بوده است. از شرق باروتخانه، رودخانه‌ای که از شمیران به یوسف‌آباد می‌رسیده و سپس به سمت تهران می‌رفته، می‌گذشته است.
داریوش شهبازی- این اثر بی‌همتا که توسط اوژن فلاندن فرانسوی در سال 1220 هـ.ش در اواسط سلطنت محمدشاه قاجار ترسیم شده است، تنها تصویری است که از باروتخانه تهران باقی مانده است.
از این باروتخانه اثری بر جا نیست و حتی محل دقیق آن را هم نمی‌دانیم، اما بررسی اسناد و متون دوره قاجار نشان می‌دهد که این باروتخانه بر فراز تپه‌ای در شرق بنای امیرآباد و جنوب آسیاب یوسف‌آباد در نزدیکی پارک ساعی کنونی واقع بوده است. از شرق باروتخانه، رودخانه‌ای که از شمیران به یوسف‌آباد می‌رسیده و سپس به سمت تهران می‌رفته، می‌گذشته است. در آن روزگار در تپه ماهورهای شمال تهران در این ناحیه چند بنای مختصر وجود داشت از قبیل عباس آباد، باغ وزیر کشور (با تقریب محل پارک ساعی)، باروتخانه، آسیاب یوسف‌آباد، امیرآباد و مابقی بیابان و صحرا بود. باروتخانه یوسف‌آباد برفراز تپه‌ای به گونه قلعه‌ای از خشت و آجر ساخته شده بود. این بنا دارای ورودی مستقلی بوده و برج سه اشکوبه مدوری نظیر بناهای کلاه فرنگی داشته که طبقه سومش بسیار کوچک و به کار دیده بانی می‌آمده است و حصار کنگره داری گرداگرد آن کشیده شده بود. طرح باروتخانه تهران در کتاب «سفر به ایران» اثر اوژن فلاندن در چاپخانه سیتر برژر پاریس به چاپ رسیده است. اوژن فلاندن بعدها جزو نقاشان مشهور فرانسه شد. او در سال 1844 میلادی هنگامی که خرابه‌های شهر نینوا در بین النهرین
کشف شد از طرف دولت فرانسه مامور شد که ظرف مدت 6 ماه از بناهای نینوا تصاویری تهیه کند. او غیر از انجام این ماموریت از بناهای اصفهان و دیگر شهرهای ایران و تهران نیز تابلوها و طرح‌های فراوانی پدید آورد. دولت فرانسه پس از بازگشت از سفر ایران به او مدال شوالیه لژیون دونور اعطا کرد. آثار او اگرچه در جهت تامین منافع کشور متبوعش بود؛ لیکن در مبحث ایران شناسی بسیار سودمند واقع می‌شود.
باروت که به صورت بارود و باروط هم به کار رفته است، ترکیبی است از گوگرد، زغال و نیترات پتاسیم (شوره) و به رنگ سیاه و قهوه‌ای است. محل تهیه باروت را باروتخانه، باروت‌کوبی یا باروت‌سازی می‌گفتند. باروت نیاز اولیه در قورخانه و از ضروریات قشون به شمار می‌رفت. تهران در عصر قاجاریه چندین بار محل باروت‌کوبی‌اش تغییر کرده است که این تغییرات به جهت گسترش و توسعه فضای مسکونی شهر از سویی و نیاز به مکانی وسیع‌تر و بزرگ‌تر برای تولید بیشتر باروت از سوی دیگر بوده است. نخستن گام در ایجاد باروت‌کوبی جدید و فراتر از تولید سنتی گذشته در ایران به روزگار فتحعلی شاه و در برخورد با همسایگان نیرومند روسیه، انگلستان و عثمانی برداشته شد و آن هم توسط میرزا بزرگ فراهانی و سپس فرزند‌اش میرزا ابوالقاسم فراهانی وزیران باکفایت عباس میرزا نایب السلطنه. در نهضت تجددخواهی پدید آمده به‌آن روزگار که بانیاتش این پدر و پسر بودند، اقدامات فراوانی در تحصیل علوم و فنون جدید شد که از آن جمله است احداث باروت‌سازی در تبریز در زمان ناصرالدین شاه و صدارت میرزاتقی خان امیرکبیر موج دیگری از اصلاحات و آبادانی در کشور پدیدار شد. در این هنگام کارخانه‌های
متعددی در تهران و دیگر نقاط کشور ایجاد شد. باروتخانه و قورخانه نیز جزو همین اقدامات به شمار می‌آید. با عنایت به اسناد در دسترس فهرست باروت سازی‌های تهران را چنین می‌شود یاد کرد:
۱- باروت‌کوبی بازار تهران: این باروت‌کوبی در کوچه غربی در چهارسوق کوچک بازار در چهار دکان تودرتو قرار داشت. این مکان را باید اولین باروت‌سازی تهران بدانیم و به احتمال فراوان بنیادش باید به دوران پیش از قاجاریه برگردد. بعدها باروت‌کوبی از این مکان به محله سنگلج منتقل شد.
۲- باروت‌کوبی سنگلج: دومین محل باروت‌کوبی تهران در گوشه شمال شرقی محله سنگلج در حوالی ارگ سلطنتی و ضلع شمالی حصارصفوی قرار داشت که بعد از احداث قورخانه جدید داخل ارگ در گوشه جنوب غربی میدان توپخانه به قورخانه قدیم شهرت یافت. باروت‌کوبی سنگلج= (قورخانه قدیم) در دوران سلطنت محمدرضا پهلوی جزو اراضی پارک شهر قرار گرفت. به روزگار محمدشاه این محله را باروتخانه می‌گفتند.
۳- باروت‌سازی یوسف‌آباد: این باروتخانه به سال ۱۲۱۶ه.ش در اراضی شمال تهران و خارج از حصار صفوی بنا شد که پس از احداث کارخانه باروت‌سازی مهران از این بنا به عنوان انبار باروت استفاده می‌شد. این باروت‌سازی همان بنایی است که اوژن فلاندن تصویرش را کشیده است.
۴- باروتخانه مهران: جهانگیرخان پسر سلیمان خان و برادرزاده منوچهرخان گرجی (ارمنی) معتمدالدوله معروف به وزیر صنایع به سال ۱۲۶۸ه.ش، وزیر قورخانه شد. کارخانه‌های باروت کوبی، کاغذسازی، آسیاب بخاری و... در زمان او خریداری شد. کارخانه باروت‌کوبی در اراضی باغ مهران واقع در شمال تهران و در شرق ضرابخانه احداث شد.
ارسال نظر