گروه تاریخ اقتصاد- آنچه می‌خوانید خلاصه مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی است در روز پنج شنبه، ۱۷ مهر ۱۲۸۶ شمسی: وکیل‌الرعایا: چند ماه از نظامنامه وزارت داخله باقى مانده، اجازه داده می‌شود خوانده، تمام شود؟ آقا میرزا ابوالحسن خان: خوب است اجازه داده شود از وزارت خارجه استفسار نمایند، جواب سفارت را داده‌اند یا خیر؟ مطلب دیگر در باب وزارت علوم و معارف است. چرا معین نمی‌شود وزارت معارف که نهایت اهمیت را دارد جهت چه چیز است که وزیر علوم تعیین نمى‌نماید و دیگر اینکه وزارت عدلیه اعظم با کیست؟ رییس: وزیر عدلیه که مشیرالملک است، ولى وزارت علوم و معارف هنوز معین نگردیده. آقا میرزا ابوالحسن خان: می‌خواهم از وزیر امور خارجه سوال نمایم که جواب مراسله سفارت انگلیس را در باب معاهده فرموده‌اند یا خیر؟ وزیر امور خارجه: خیر هنوز جواب این مساله داده نشده، ولى مشغولیم. به علت اینکه چون از جاهاى لازمه باید بعضى استعلام بشود، بعد جواب داده خواهد شد. آقا میرزا ابوالحسن خان: همچون مسموع می‌شود که دولت ایران این معاهده را تصویب فرموده، حقیقت دارد یا خیر؟ وزیر امور خارجه: خیر صحیح نیست. رییس: جناب محتشم‌السلطنه آمده است از براى ترتیبات کمیسیونى که تصویب شده است. محتشم‌السلطنه: وقتى که فرمانفرما عازم بودند قرار شد که این اردو هم برود و از آن گذشته دولت عثمانى می‌گوید که تمام این اقدامات از عشایر است تا ما قوه نداشته باشیم که به عشایر بفهمانیم به هیچ وجه کار از ما پیشرفت نخواهد کرد. رییس: بر فرض اردو رفت؛ حالا آن صفحات سرد است تا رسیدن اردو به آنجا زمستان می‌شود و برف تمام این اراضى را مستور می‌سازد، آن‌وقت چه فایده خواهد داشت؟! محتشم‌السلطنه: قشون ما عزیزتر از قشون دولت عثمانى نیست! دیگر اینکه می‌شود در آذربایجان باشند در موقع لزوم حرکت کنند. حاج محمد اسمعیل آقا: وقتى فرمانفرما می‌رفت تمام ترتیبات این اردو را ملاحظه و تصویب کرده‌اند و اکنون هم که آنجا رفته همه روزه اردو مى‌خواهد، چنانچه کرارا نوشته است، پس تشکیل اردو به جهت سرحد و انتظام داخلى آذربایجان لازم است. اسد الله میرزا: گمان بنده این است که رفتن اردو و افواج با کمیسیون صحیح نیست به جهت اینکه در ظاهر چنین مى‌نماید که دولت ایران با دولت عثمانى طرف می‌باشد و حال آنکه باطن امر اینطور نیست، اگرچه اردو و افواج هم لازم است برود، ولى نه با کمیسیون. محتشم‌السلطنه: بنده در این مورد سه جواب دارم تکالیفى که خواسته‌ام هر وقت اقدام بشود بنده حاضر هستم و آن این است که اولا روى کاغذ آمده، ثانیا آنکه رفتن چهار فوج به تبریز را مجلس هم تصویب نموده و نباید مجلس از راى خودش منحرف بشود، ثالثا تمام دول می‌دانند که دولت ایران قصد جنگ با دولت عثمانى ندارد؛ به خصوص اینکه با عده قلیل این اردو حرکت دادن و این عده از قشون فقط براى آن است که دولت عثمانى می‌گوید این اغتشاشات سرحدى از عشایر است؛ در این‌صورت بنده باید یک قشونى داشته باشم که عشایر را جواب داده جلوگیرى کنم. آقا میرزا ابو الحسن خان: آن‌وقت که مجلس تصویب نمود قرار شد که یا قوه برحسب لزوم به جهت رفع اغتشاش داخله و سرحدى معین بشود. اسدالله میرزا: ما هم باید به فکر این قوه باشیم، ولى کمیسیونى با اردو نباید برود از براى آنکه اردو به جهت نظم داخله می‌رود. محتشم‌السلطنه: صحیح است بنده یک نفر هستم روانه شده می‌روم، ولى مى‌گویم این اردو باید از من جلوتر برود، نه اینکه من به خاطر جمعى بروم بعد از آن هر روزه تلگراف به مجلس و جاهاى دیگر کنم جواب امروز و فردا بدهند. آقا میرزا محمود: همان طوری که جناب محتشم‌السلطنه مى‌فرمایند اردو لازم است؛ چون در این باب مذاکره شده، حالا اگر اردو نرود به نظر اجانب چنین مى‌آید که دولت ایران به جهت حرکت دادن فوج عجز به هم رسانیده و فرمانفرما هم که خواسته بودند. حاجى محمد اسمعیل آقا: فرمانفرما اتصالا از وزرا دستورالعمل خواسته و مى‌گوید اگر قرار شده است که من تنها به سرحد بروم و نرفته‌ام مقصرم، ولى قرار بود اردو بیاید که نیامد و مالیات را هم من عهده نگرفته بودم؛ پول هم براى افواج و حرکت قشون تصویب شده بود که بدهند. رییس: ما منتظر جواب تکلیفى هستیم که وکلاى آذربایجان به ایشان گفته‌اند که یا مسوولیت انتظام آنجا را قبول نمایند یا جواب بدهند. به جهت این ماموریت اردو چون جناب محتشم‌السلطنه آن را صواب می‌دانند و خواسته‌اند باید ایشان را روانه کرد، نه اینکه فرمانفرما خواسته است به جهت اینکه معلوم نیست فرمانفرما براى چه مى‌خواهد به جهت داخلى آذربایجان یا براى جاى دیگر. حاج امام جمعه: به اعتقاد بنده رفتن قشون ضررى ندارد، ولى اردو زدن در سرحد گویا موجب بعضى توهمات بشود و در سرحد اردو زدن فایده ندارد و الان اراضى متنازع فیه را برف مستور نموده، لیکن براى فرستادن قشون هیچ عیب ندارد. آقا میرزا ابوالحسن خان: عقیده بنده این است در باب جناب حاج محتشم‌السلطنه با وکلاى آذربایجان در مجلس مخصوص گفت وگو نموده آخرین راى را بدهند و زودتر روانه شوند. آقا سید مهدى: در باب عشایر داخلى چه شد که این سوارهاى ایلات جلوى آنها را نمی‌گیرند. رییس: حال این مساله باشد که کمیسیون مالیه حاضر شده یکدفعه راى آخر داده شود.