اشاره: در این مقاله تحولات سازمان مدیریت و بودجه طی سه دوره (دوره پهلوی یا دوره شکل‌گیری، دوره اول پس از انقلاب تا سال ۱۳۸۵ و دوره دوم یا دوره انحلال سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۱) مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است. دوره پهلوی یا دوره شکل‌گیری در سال ۱۳۱۶ شمسی با شکل‌گیری شورای اقتصاد موضوع «برنامه‌ریزی مدرن» در کشور ایران از جهت نظری مطرح شد (۷۶ سال پیش). در فروردین‌ماه سال ۱۳۲۵ یعنی ۹ سال بعد هسته اولیه سازمان مدیریت و بودجه با تشکیل «کمیسیون برنامه» شکل جدیدی به خود گرفت (۶۷ سال پیش). در مردادماه همان سال به پیشنهاد کمیسیون برنامه «هیات عالی برنامه» یا «شورای‌عالی برنامه» تشکیل شد که وظیفه این شورا تهیه برنامه عمرانی کشور، کنترل و نظارت بر اجرای طرح‌های مصوب بود (۶۷ سال پیش). دو سال بعد، در مهرماه سال ۱۳۲۷ «دفتر کل برنامه» تشکیل شد و در بهمن ماه همان سال طبق قانون مجلس شورای ملی آن زمان «سازمان مدیریت» شکل گرفت (۶۵ سال پیش). ۲۴ سال بعد، در سال ۱۳۵۱ قانون برنامه و بودجه تصویب و دو سال بعد «سازمان مدیریت» به «سازمان مدیریت و بودجه» تبدیل شد (۳۹ سال پیش). در این دوره، در فاصله زمانی سال ۱۳۲۵ که هسته اولیه سازمان مدیریت و بودجه شکل گرفت تا سال ۱۳۵۷ که حکومت پهلوی سرنگون شد، یعنی در طول ۳۲ سال شش برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور تهیه شد که بر اجرای پنج برنامه آن نظارت انجام شد و اجرای برنامه ششم با سرنگونی حکومت پهلوی به اغما رفت. در فاصله تشکیل سازمان مدیریت یعنی سال ۱۳۲۷ تا سال ۱۳۵۷ طی مدت ۳۰ سال نمودار سازمانی این نهاد ۹ بار، یعنی به‌طور متوسط هر سه سال یک بار، مورد تجدید نظر قرار گرفت و ۲۲ رییس سازمان جابه‌جا شدند. دوره اول پس از انقلاب از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۸۵ سازمان مدیریت و بودجه در این دوره با تحولات بسیاری در چارچوب وظایفش به حیات خود ادامه می‌دهد تا در اسفندماه سال ۱۳۷۸ که این سازمان و سازمان امور اداری و استخدامی که در سال ۱۳۴۵ تشکیل شده بود با همدیگر ادغام می‌شود و «سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی» شکل می‌گیرد (۱۴ سال پیش). در این دوره، یعنی در فاصله زمانی سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۸۵ به مدت ۲۷ سال چهار برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تهیه می‌شود که بر اجرای سه برنامه و نیمی از برنامه چهارم نیز، نظارت انجام می‌شود. در این مدت ۲۷ ساله، نمودار سازمانی این نهاد ۹ بار یعنی به‌طور متوسط هر سه سال یک بار مورد تجدیدنظر قرار می‌گیرد و ۱۱ رییس سازمان جابه‌جا می‌شوند، یعنی عمر مدیریتی در این دوره به‌طور متوسط ۵/۲ سال بوده که نسبت به دوره قبل از انقلاب از طول عمر مدیریتی بالاتری برخوردار بوده است. آخرین نمودار سازمانی این دوره با نام سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور آخرین نمودار این سازمان که با توجه به تجارب مستمر گذشته تدوین شده بود شامل ۹ معاونت تخصصی، سه سازمان وابسته، ۱۰ هیات و شورا و ۳۰ سازمان استانی به شرح ذیل بوده است: ۱- معاونت اقتصادی و هماهنگی برنامه و بودجه: این معاونت شاید مهم‌ترین معاونت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور بوده که از شاخص‌ترین چهره‌هایی که مدتی تصدی آن را برعهده داشته‌اند می‌توان آقایان دکتر طبیبیان، نیلی و برادران شرکا را نام برد. ۲- معاونت‌های بخشی شامل چهار معاونت (امور تولیدی، امور زیربنایی، امور اجتماعی، امور فرهنگی و آموزشی و پژوهشی) بوده‌است: ۳- معاونت فنی: عمده‌ترین وظیفه این معاونت، نظارت فنی بر اجرای پروژه‌های عمرانی دولت در سراسر کشور، تدوین معیارها، ضوابط فنی و فهرست بهای اجرای پروژه‌های عمرانی، رتبه‌بندی و تشخیص صلاحیت مشاوران و پیمانکاران که قصد طرف قرارداد شدن با دولت در اجرای پروژه‌های عمرانی و غیرعمرانی آن را داشته‌اند، بوده است. ۴- معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی: عمده‌ترین وظایف این معاونت که بازمانده سازمان امور اداری و استخدامی سابق بود اعطای مجوزهای استخدامی به دستگاه‌ها، کنترل گسترش تشکیلات دستگاه‌های دولتی و ... بوده‌است. ۵- معاونت امور مجلس و استان‌ها: وظیفه این معاونت هماهنگی امور استان‌ها، هماهنگی امور حقوقی در سازمان و تطبیق عملکردها با قوانین و مقررات و انجام امور ارتباط سازمان با مجلس بوده است. ۶- معاونت اداری، مالی و منابع انسانی: وظیفه این معاونت انجام امور اداری و مالی و نیروی انسانی خود سازمان بوده است. ۷- سازمان‌های وابسته (مرکز آمار ایران، ‌موسسه عالی آموزش و پژوهش، سازمان نقشه‌برداری کشور): وظیفه این سازمان‌ها مواردی چون اجرای طرح‌های آماری مثل سرشماری جمعیت، اشتغال و بیکاری، قیمت‌ها، حساب‌های ملی و منطقه‌ای، بودجه خانوارها و... بوده است. ۸- سازمان‌های استانی: حدود ۳۰ سازمان استانی وظایف و کارکردهایی کاملا شبیه سازمان مرکزی را البته در مقیاس کوچک‌تر و در سطح استان داشته‌اند. ۹- هیات‌های وابسته: شامل ۱- شورای‌عالی اشتغال ۲- شورای امور اداری و استخدامی کشور ۳- شورای حقوق و دستمزد ۴- شورای‌عالی آمار ۵- شورای‌عالی انفورماتیک ۶- هیات عالی نظارت ۷- شورای نقشه‌برداری ۸- شورای‌عالی فنی ۹- شورای اقتصاد و ۱۰- شورای‌عالی اداری. دوره دوم پس از انقلاب یا دوره انحلال از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۹۱ در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۸۶، براساس جلسه ۱۳۳ شورای‌عالی اداری سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به دو معاونت در نهاد ریاست‌جمهوری تبدیل شد. الف- معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ب- معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی در ۲۴ تیرماه ۱۳۸۶، معاون برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی و در ۲۷ مهرماه همان سال، معاون توسعه مدیریت و سرمایه انسانی توسط رییس‌جمهور منصوب شدند و به این منوال در تیرماه ۱۳۸۶ «سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور» که به عنوان حافظه ملی کشور، مرکز هماهنگی دستگاه‌های اجرایی و کانون تولید اندیشه کشور فعالیت می‌کرد پس از گذشت بیش از ۶۰ سال تجربه برنامه‌ریزی به «معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رییس جمهوری» تغییر وضعیت داد. منبع: برگرفته از مقاله اردشیر اوجی، هفته‌نامه«تجارت فردا»، شماره ۴۲