خان بابا معتضدی، بنیانگذار صنعت سینما در ایران

سعید مستغاثی گروه تاریخ اقتصاد - وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه در تاریخ پنجم خرداد ماه ۱۳۱۳ پیشنهاد کرد که به خان‌بابا معتضدی مدال علمی درجه یک اعطا شود. این وزارتخانه در توضیح پیشنهاد خود آورده است: « وی تقریبا اولین فردی بوده که در ایران مبادرت به فیلمبرداری کرده است.» در واقع می‌توان او را یکی از نخستین چهره‌هایی به شمار آورد که صنعت سینما در ایران را بنیان گذاشته است. *** شاه قاجار حدود بهمن و اسفند ماه ۱۲۷۷ هجری شمسی دستور خرید سینماتوگراف را به میرزا احمدخان صنیع‌السلطنه عکاس معروف که در پاریس به سر می‌برد، ‌داده است. صنیع‌السلطنه ۳ دستگاه سینماتوگراف را با تمام وسایل خریده به تهران فرستاد و این اسباب و لوازم در تاریخ یکشنبه ۲۲ بهمن ۱۲۷۸ به نظر شاه رسید. نخستین فیلمبردار غیرحرفه‌ای (آماتور) ایران را نیز یقینا باید شخص مظفرالدین شاه دانست؛ زیرا او عکاس بود و به این جهت بدون شک دوربین فیلمبرداری را نیز به دست گرفت. سندی که درباره فیلمبرداری از شیر وجود دارد نیز خود دلیلی است براین امر. به این ترتیب خان بابا معتضدی پس از جناب مظفرالدین شاه، میرزا احمدخان صنیع السلطنه، میرزا ابراهیم خان عکاس‌باشی و مهدی روسی خان (که در بهمن ماه ۱۲۸۸ از مراسم عاشورای حسینی تقریبا ۸۰ متر فیلم برداشته بود) برخلاف آنچه جمال امید در کتاب تاریخ سینمای ایران او را سومین فیلمبردار ایرانی دانسته، در واقع پنجمین فیلمبردار در ایران به حساب می‌آید! اما خان‌بابا معتضدی خودش را نخستین فیلمبردار حرفه‌ای سینمای ایران می‌داند و حتی روسی خان را نیز فیلمبردار نمی‌داند. او در گفت‌وگویی به سال ۱۳۴۶ با مجله تلاش شماره ۸ می‌گوید:« در آن موقع اصولا در ایران کسی فیلمبرداری نمی‌کرد؛ ولی پروژکسیون و نمایش فیلم در ۶۵ سال قبل به وسیله شخصی به نام روسی‌خان آغاز شد. روسی‌خان در خیابان علاءالدوله (فردوسی فعلی) سینمای کوچکی داشت که برای روشنایی و نور پروژکسیون از خیک‌های محتوی استیلن و اکسیژن و یک قطعه گچ استفاده می‌کرد. یعنی روشنایی شدید استیلن و اکسیژن را در مقابل قطعه‌ای گچ قرار می‌داد که فیلم‌ها روی پرده یا دیوار سفید منعکس می‌شدند.» خان بابا معتضدی در ۱۲۷۱ هجری شمسی متولد شد. او در گفت‌وگویی با محمدتهامی‌نژاد در فیلم «تاریخ سینمای ایران؛ از مشروطیت تا سپنتا» به سال ۱۳۴۹ در مورد اولین برخوردش با سینما می‌گوید: «یک شب پدرم سردار معتضد وارد خانه شد و به مادرم گفت: خانم،‌امشب در باغ جمشیدیه ارباب جمشید چیز عجیب و غریب دیدم. یک نفر روسی را دعوت کرده بودند که نمی‌دانم یک چیزی را انداخت روی پرده که وقتی سیگار می‌کشید، ‌دود سیگار معلوم بود و وقتی می‌پرید توی آب،‌ آب می‌ریخت بیرون.» خان بابا معتضدی آنچنان که خود می‌گوید پس از تحصیل زبان و خط فارسی برای ادامه تحصیل به پاریس می‌رود و دوره الکترومکانیک را می‌گذراند و در ضمن آن به کلاس فیلمبرداری و پروژکسیون وارد شده و اطلاعات کافی در این زمینه کسب می‌کند. او در بازگشت به ایران به استخدام اداره گمرک در‌می‌آید؛ اما کار فیلمبرداری را هم دنبال می‌کند. معتضدی در همان گفت‌وگویش با مجله تلاش می‌گوید:«از آنجا که به کارهای هنری فیلمبرداری و نمایش آن علاقه داشتم با سرمایه کمی که در اختیارم بود یک قسمت از لوازم سینما و دستگاه فیلمبرداری را خریدم و به عشق خود در فنون سینماتوگرافی و فیلمبرداری ادامه دادم. لوازم فیلمبرداری را در حراج تکیه دولت پیدا کردم که همه آنها متعلق به عهد مظفرالدین شاه بودند، ‌با این ماشین‌آلات ناقص و قدیمی و اطلاعاتی که از کارخانه گومون کسب نموده بودم به فیلمبرداری خصوصی پرداختم که مقداری از آنها تشریفاتی و مقداری هم تفریحی و مدارک تاریخی بودند.» خان بابا معتضدی ابتدا با فیلم‌هایی که از پاریس آمده بود یا از سینما ایران و علی وکیلی اجاره می‌کرد برنامه نمایش فیلم برای خانم‌ها که در آن موقع از تماشای فیلم محروم بودند،‌ترتیب داد و سپس به فیلمبرداری روی آورد. فیلمبرداری از نقاط دیدنی، باغ‌ها وگلخانه‌های تهران. تاریک‌خانه‌ای به وجود آورد و مقداری از نگاتیوهای فیلمبرداری‌شده را در همان تاریک‌خانه که می‌توان نخستین لابراتوار چاپ فیلم ایران محسوب کرد، ظاهر نمود. او در مورد این دوران می‌گوید: «مدتی به فیلم‌های تفریحی اشتغال داشتم تا اینکه رضاشاه قدرت را به دست گرفت و مجلس موسسان تشکیل شد و امیرطهماسبی که هنوز وزیر جنگ نشده بود از کار من اطلاع حاصل کرد و مرا احضار نمود و به تشویق ایشان از گشایش مجلس موسسان و تاجگذاری یک رشته فیلم‌هایی در حدود ۱۵۰۰ متر تهیه کردم . چون این فیلم‌ها جنبه تاریخی داشت و لابراتوار من کامل نبود، آنها را در اینجا ظاهر نکردم بلکه به وسیله مستشار مالیه وقت، ‌آقای کلمن آمریکایی آن را به آمریکا فرستادم. فیلم‌ها در آمریکا ظاهر شد و به تهران بازگشت.» اولین لابراتوار فیلم در ایران در صحنه‌ای از فیلم«تاریخ سینمای ایران؛ از مشروطیت تا سپنتا» ساخته محمد تهامی نژاد در سال ۱۳۴۹ ، خان بابا معتضدی به همراه یدالله طالقانی وارد تاریک خانه منزل معتضدی می‌شوند. فضای نسبتا کوچکی با دیوارهای کهنه و ابزاری فرسوده در گوشه و کنار. مرحوم طالقانی خطاب به خان بابا معتضدی می‌گوید: «‌آقای معتضدی، ‌پنجاه سال از این موضوع گذشت. مثل اینکه دیروز بود، ‌با چه زحماتی، در این تاریک‌خانه برای فیلم‌ها، ‌سرود شاهنشاهی، راه‌آهن، ‌آب بلوار کرج، اسب‌دوانی، ‌تمام نوشته‌های سینما… چقدر زحمت کشیدیم، میلیون‌ها متر از این جا فیلم ظاهر شده.» معتضدی می‌گوید: «‌روزی اقلا ۵۰تا۶۰۰ مترفیلم ظاهر می‌کردیم و بین سینماها تقسیم می‌شد. اگر پوزیتیف از خود ما بود متری هفت ریال و اگرسفارش دهنده فیلم را می‌آورد متری دو ریال تمام می‌شد.»خان بابا معتضدی پس از نخستین فیلمبرداری‌هایش که به قول خودش بیشتر جنبه تفریحی داشتند به دربار قاجار دعوت می‌شود و حدود ۴۰۰ متر از محمد حسن میرزا ولیعهد احمدشاه فیلمبرداری می‌کند. او پس از کودتای رضاخان همچنان در دربار باقی می‌ماند و فیلم‌هایی همچون: رضاشاه در مجلس موسسان ،‌رژه قشون لشکری، مراسم کلنگ نخست بنای راه‌آهن تهران ،‌راه‌آهن شمال، ‌تاج‌گذاری در کاخ گلستان را فیلمبرداری می‌کند. پس از آن به نمایش فیلم برای بانوان روی می‌آورد. در صحنه‌ای از فیلم «تاریخ سینمای ایران ؛ از مشروطیت تا سینما»، خان بابا معتضدی در این باره توضیح می‌دهد : «‌یادم می‌آد، ‌در سال ۱۳۰۷ یا ۱۳۰۸ بود که با شرکت آقای اردشیرخان، یک سینما که مردها اجازه ورود به آنجا را نداشتند، ‌مخصوص خانم‌ها در خیابان علاءالدوله روبه‌روی بانک ملی تاسیس کردیم و این سینما را می‌چرخاندیم؛ ولی تعجب در اینجاست که با بلیت یک قران و دوزار، ‌این سینما چرخانده می‌شد و خوب هم کار می‌کرد. به اندازه بود و به کلی رضایت‌بخش بود. کار مشارکت علی وکیلی و اردشیرخان به دادگاه کشید. اردشیرخان سال ۱۳۰۷ برای عمل جراحی به اروپا رفت و همانجا درگذشت. در سال ۱۳۰۶ تا ۱۳۰۸ دو سینمای زنانه دیگر هم در تهران تاسیس شد. سینمای زرتشتیان علی وکیلی، سینما صنعتی کلنل علینقی خان وزیری.… قرار این بود که من وقتی در قصر اعلیحضرت همایونی مشغول نمایش فیلم‌های نفت جنوب بودم. همایونی به درگاهی که رییس شهربانی یعنی رییس نظمیه اون وقت بودند؛ فرمودند آیا در جنوب شهر هم سینما دارید؟ به عرض رسید که خیر قربان .فرمودند پس چرا در جنوب شهر سینما تاسیس نمی‌کنید که اقلا بیایند و مدتی وقتشان را در سینما بگذرانند. بعد از این موضوع‌، آقای درگاهی بنده را خواستند و تشویق کردند که سپس در سال ۱۳۱۰ سینما تمدن در چهارراه مولوی امروز تاسیس شد…».