لاک تراشی؛ صنعتی رو به فراموشی

بنیامین کاویانپور- کرانه باختری دریای مازندران یا کاسپین، تا پیش از حمله مغول تاپورستان یا تبرستان (طبرستان) نامیده می‌شد؛ چنانکه در سکه‌های به دست آمده سده‌های دوم و سوم هجری این سرزمین به خط پهلوی تاپورستان ذکر شده است. همراه با حمله مغول در قرن هفتم نام تبرستان از رواج افتاد و کلمه مازندران به معنی بخشی از تبرستان یا توابع آن به کار رفته است. یکی از این مشاغل تقریبا از یاد رفته، هنر لاک تراشی یا چوتاشی (کچه تاشی) است که در گذشته در مناطق جنگلی و روستایی مورد توجه پیشروان بوده و انواع سازه‌های آن بر اساس نیاز روزمره رشد یافته و ساخته می‌شده است (چو تراش از ۲ کلمه چو به معنی چوب در زبان محلی مازندران و تراش به معنی تراشیدن تشکیل شده است). با توجه به قدمت استان مازندران و سایت‌های کشف شده در این استان، ثابت شده که مازندران سابقه تاریخی ۷۰۰۰ ساله دارد که به دلیل جنگل انبوه و گونه‌های مختلف درختان جنگلی، طبیعتا لاک‌تراشی و استفاده بومیان از چوب قدمت بسیار طولانی دارد. ظروف لاک تراشی را نباید در کنار آتش یا بخاری قرارداد یا در جایی مرطوب، باید در جای عادی با دمای مناسب باشد. برخی از ظروف تهیه شده از این راه عبارتند از: لاک، جوله، کلز، لاک دانه‌پاش، قندچوله، تنباکو چوله، قاشق، ملاقه، کتراچ.به ظرف بزرگی گفته می‌شود که دور آن رو به داخل جمع شده و معمولا از آن برای خوردن غذا استفاده می‌کردند. جوله: این وسیله شبیه پارچ است که در اندازه‌های متفاوت ساخته می‌شد. کاربرد اصلی اش برای دوشیدن شیر و نگه داشتن انواع مواد لبنی بود و با نقشه‌های مارپیچ و زنجیره‌‌ای طراحی می‌شود. نوع بزرگ آن مندر نام دارد که ظرفیت آن ۱۸کیلوگرم است. دانه پاش: به جای سینی برای پاک کردن برنج و حبوبات به کار می‌رود. کلز: از این وسیله چوبی به جای ملاقه برای هم زدن و سرد کردن شیر استفاده می‌شود. کچه یا کترا: همان قاشق است و از ساقه یا شاخه شمشاد ساخته می‌شود که در کنار وسایل امروزی همچنان کاربرد دارد. گیله لاک: به عنوان پیمانه استفاده می‌شود و حدود ۶ کیلوگرم شالی یا جو و ۷/۵ کیلوگرم گندم ظرفیت دارد. عصا: از چوب درخت آزاد یا ازدار به نام محلی ساخته می‌شود. قندچوله: برای خرد کردن قند به کار می‌رود. تنباکو چوله: به عنوان ظرف تنباکو مورد استفاده قرار می‌گیرد. سیرکوب: در اندازه‌های متفاوت ساخته می‌شود. در قدیم از این ظرف برای کوبیدن و خرد کردن نیز استفاده می‌شد. ابزار کار: برای شروع چوب را از جنگل تهیه کرده و چند روز در سایه می‌گذارند تا رطوبت اولیه را از دست بدهد. اما اگر چوب انتخاب شده کاملا خشک بود، پیش از آغاز کار باید مدتی در داخل آب خیسانده شود.چوب درختان آزاد (ازدار)، نمدار، شمشاد (شهر)، ملج، انجیلی، توسکا و ممرز برای کار مفید است (باید توجه داشت برای ساختن جوله نباید از چوب ازدار استفاده کرد؛ چون چوبش تر است و زود خشک شده، ترک بر می‌دارد. اما چوب نمدار و افرا بافتشان طوری است که خشک بشوند هم جمع شده و ترک برنمی‌دارد). ابزار مربوط به برش: تبر: اولین و مهم‌ترین ابزار کار لاک تراش تبر است که برای قطع و برش چوب و ساختن به فرم دلخواه کاربرد دارد. در شرایطی که استاد لاک تراش ابزار کار کافی نداشته باشد همه مراحل را می‌تواند با تبر انجام ‌دهد. ابزار مربوط به تراش: تیشه: ابزاری است که با آن برای نازک کردن و گود کردن قسمت‌هایی از کار استفاده می‌شود و در دو نوع تیشه راست و تیشه کج استفاده دارد. متکل: ابزاری است شبیه به تیشه با تیغه بلندتر که برای تراشیدن داخل ظروف استفاده می‌‌شود. رخ گیر: ابزاری است دارای تیغه فولادی و برنده که برای تراشیدن و نازک کردن بدنه داخل ظروف مانند جوله و لاک استفاده می‌شود. دله گیر: ابزاری است دارای تیغه فلزی منحنی شکل که برای تراشیدن درون ظروف گرد و منحنی و همچنین ظروفی مثل جوله استفاده می‌شود. رنده: ابزاری با بدنه چوبی و تیغه تیز فولادی که برای تراشیدن و نازک کردن وسایلی با سطوح کشیده مانند عصا استفاده می‌شود. چوب سا: ابزاری است فلزی با سطح زبر در اشکال مختلف که برای تراشیدن و شکل دادن به محصولات مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. ابزار مربوط به خراش: نقش گر: ابزاری است دارای تیغه نازک فولادی با اشکال مارپیچ یا ساده و دسته چوبی که برای ایجاد نقش روی ظروفی مانند کلز و جوله استفاده می‌شود. خروس: ابزاری است فلزی برای ایجاد نقش روی محصولات مختلف که نقشی به شکل دایره و شبیه به چشم خروس دارند. ابزار کوبشی: کتنا: ابزاری است چوبی شامل سر و دسته که کاربردی شبیه چکش دارد. ابزار سوراخ کردن: درفش یا دروش: ابزاری است برای سوراخ کردن چوب. چلی: ابزاری چوبی با نوک تیز که برای شکافتن چوب از آن استفاده می‌شود. ابزار جانبی: سنگ: ابزاری است برای تیز کردن تیغه تبر. نرمه سنگ: سنگی است برای تیز کردن سایر تیغ‌ها.