اردشیر یکم در نیمه آوریل سال ۴۶۵ میلادی، تخت جمشید را پایتخت ایران کرد؛ اما تخت جمشید چگونه و طی چند سال ساخته شد و چه نقشی در حکومت هخامنشیان به عنوان پرآوازه‌ترین سلسله پیش از اسلام در ایران داشت؟ تخت جمشید، مجموعه‌ای از کاخ‌های بسیار باشکوهی است که ساخت آنها در سال ۵۱۲ قبل از میلاد آغاز شد و تکمیل آن ۱۵۰ سال به طول انجامید. تخت جمشید در محوطه وسیعی واقع شده که از یک طرف به کوه رحمت و از طرف دیگر به مرودشت محدود است. این کاخ‌های عظیم سلطنتی در کنار شهر پارسه که یونانیان آن را پرسپولیس خوانده‌اند، ساخته شده است. ساختمان تخت جمشید در زمان داریوش اول در حدود ۵۱۸ ق. م آغاز شد. نخست صفحه یاتختگاه بلندی را آماده کردند و روی آن تالار آپادانا و پله‌های اصلی و کاخ را ساختند. پس از داریوش، پسرش خشایارشا تالار دیگری را به نام تالار هدیش بنا کرد و طرح بنای تالار صد ستون را ریخت. اردشیر اول تالار صد ستون را تمام کرد. اردشیر سوم ساختمان دیگری را آغاز کرد که ناتمام ماند. این ساختمان‌ها بر روی پایه‌هایی ساخته شــده که قسمتـی از آنها صخره‌های عظیم و یکپارچه بوده یا آنها را در کوه تراشیده‌اند.

معماری هخامنشی، هنری است از نوع تلفیق و ابداع که از سبک معماری‌های بابل و آشور و مصر و شهرهای یونانی آسیای صغیر و قوم اورارتو اقتباس شده و با هنر نمایی و ابتکار روح ایرانی نوع مستقلی را از معماری پدید آورده است. هخامنشیان با ساختن این ابنیه عظیم می‌خواستند عظمت شاهنشاهی بزرگ خود را به جهانیان نشان دهند.

اسناد تخت جمشید و کارگران مزد بگیر

در اواخر سال ۱۳۱۲ شمسی بر اثر خاکبرداری در گوشه شمال غربی صفه تخت جمشید قریب چهل هزار لوحه‌های گلی به شکل و قطع مهرهای نماز به دست آمد.

بر روی این الواح کلماتی به خط عیلامی نوشته شده بود. پس از خواندن معلوم شد که این الواح عیلامی اسناد خرج ساختمان قصرهای تخت جمشید است. از میان الواح بعضی به زبان پارسی و خط عیلامی است. با کشف این الواح، توهم برخی تاریخدانان که معتقد بودند قصرهای تخت جمشید مانند اهرام مصر با ظلم و جور و بیگاری گرفتن رعایا ساخته شده، باطل شد. زیرا این اسناد عیلامی حکایت از آن دارد که به تمام کارگران این قصرهای زیبا، اعم از عمله و بنا و نجار و سنگتراش و معمار و مهندس مزد می‌دادند و هر کدام از این الواح سند هزینه یک یا چند نفر است. کارگرانی که در بنای تخت جمشید دست‌اندرکار بودند، از ملت‌های مختلف چون ایرانی و بابلی و مصری و یونانی و عیلامی و آشوری تشکیل می‌شدند.

گذشته از مردان، زنان و دختران نیز به کار گل مشغول بودند. مزدی که به این کارگران می‌دادند غالبا جنسی بود نه نقدی، که آن را با یک واحــد پـول بابلی به نام « شکــل » سنجیده و برابر آن را به جنس پرداخت می‌کردند. اجناسی را که بیشتر به کارگران می‌دادند و مزد آن محسوب می‌شد عبارت بودند از گندم و گوشت. با هجوم اسکندر مقدونی به ایران، تخت جمشید در سال ۳۳۱ قبل از میلاد، به آتش کشیده شد.

تاریخ‌نگاران در مورد علت این آتش سوزی، اتفاق رای ندارند. عده‌ای آن را ناشی از یک حادثه غیر‌عمدی می‌دانند؛ ولی برخی کینه توزی و انتقام گیری اسکندر را به تلافی ویرانی شهر آتن به دست خشایارشا علت واقعی این آتش سوزی مهیب دانسته‌اند.

از آنچه امروز از تخت جمشید بر جای مانده تنها می‌توان تصویر بسیار مبهمی از شکوه و عظمت کاخ‌ها در ذهن مجسم کرد. با این همه می‌توان به مدد یک نقشه تاریخی که جزئیات معماری ساختمان کاخ‌ها در آن آمده باشد و اندکی بهره از قوه تخیل، به اهمیت و بزرگی این کاخ‌ها پی برد.

نکته‌ای که سخت غیر‌قابل‌باور می‌نماید این واقعیت است که این مجموعه عظیم و ارزشمند هزاران سال زیر خاک مدفون بوده تا اینکه در اواخر دهه ۱۳۱۰ خورشیدی کشف شد.

چیزی که در نگاه اول در تخت جمشید نظر بیننده را به خود جلب می‌کند، کتیبه‌ها و سنگ نبشته‌های گذر خشایارشا است که به زبان عیلامی و دیگر زبان‌های باستانی تحریر شده است. از این گذر به مجموعه کاخ‌های آپادانا می‌رسیم، جایی که در آن پادشاهان بار می‌دادند و آیین‌ها و جشن‌های دولتی در آن برگزار می‌شد.

مقادیر عمده ای طلا و جواهرات در این کاخ‌ها وجود داشته که بدیهی است در جریان تهاجم اسکندر به غارت رفته باشد.

تعداد محدودی از این جواهرات در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. بزرگ‌ترین کاخ در مجموعه تخت جمشید کاخ مشهور به «صد ستون» است که احتمالا یکی از بزرگ‌ترین آثار معماری دوره هخامنشیان بوده و داریوش اول از آن به عنوان سالن بارعام خود استفاده می‌کرده است.