اهمیت وقف نامه ها در تاریخ

ایرج افشار- موضوع مورد بحث من این است که «وقف‏نامه‏ها چه اهمیتی برای تاریخ ما دارد؟» البته جنبه‏ اقتصادی، حقوقی، معماری، هنری و سیاحتی موقوفات اموری است که در جای دیگر باید به آنها پرداخت. آنچه از نظر تاریخی در اساس وقف نهفته است به انگیزه‏ واقفان برمی‏گردد. زیرا در طول زمان کسانی که مالی را وقف کرده‏اند، بیشتر دو نکته مورد نظرشان بوده است یعنی انگیزه‏ واقفان دو چیز می‏تواند باشد؛ یکی توجه به وضع اجتماعی و احتیاجات عمومی در زمان‏های مختلف، و دیگری طلب مغفرت و دعای خیر برای خود. به هر حال آنچه بود نتیجه‏اش برای مردم بود.

امروزه ما در دوره‏ای هستیم که تشکیلات اداری و دیوانی مملکت آن قدر وسعت دارد که هرکار ضروری را یکی از دستگاه‌های دولتی انجام می‏دهد. ولی در دنیای قدیم احتیاجات عمومی سراسر به دست دولت‌ها انجام نمی‏شد بلکه بسیاری از این امور به وسیله‏ نهاد وقف انجام می‏گرفت. در این زمینه اگر نگاهی به تاریخ بیندازیم می‏بینیم کسانی مثل غازان خان، امرای کاکویی یزد، خاندان قراختاییان کرمان، علما و بزرگان و رجالی مثل رشیدالدین فضل‏الله، خاندان نظامی (سادات رکنی یزد) موقوفات مهمی را در زمان خودشان به یادگار گذاشتند. این موقوفات برای برآورده شدن آن گونه احتیاجات مردم بود که دستگاه‌های دولتی توانایی یا تمایلی به چنین کارهایی نداشتند یا جریان‌های عمومی از قبیل جنگ‌ها و ناامنی‏ها و سایر اموری که دست و پاگیر بود، اجازه نمی‏داد که به فکر چنین کارهایی باشند و بیشتر مردم خیر بودند که آن کارها را انجام می‏دادند. به عنوان نمونه مثالی می‏زنم، بهاءالدین جوینی یکی از وزرای مهم دوره‏ ایلخانان است. او در دربار امرای مغول بود که در شهر یزد دارالشفایی از موقوفات ایجاد کرده بود. چرا؟ برای اینکه مسلما مردم آنجا بیمارستانی نداشتند. بنابراین وزیری می‏آید و از مال خودش در شهری که اصلا به او ارتباط خانوادگی نداشت، وقف می‏کند. (از نظر موطنی او اهل جوین است ولی یزد آن سوی کویر است و ارتباطی به او نداشته است.) نوع این کارها نظیر ساختن بیمارستان، پل و ساختن کاروانسرا در راه‌ها برای رفع احتیاجاتی بود که عامه مردم داشتند، کاروانسراهای راه یزد به طبس همه ساخته شده توسط تجار و اعیان آن منطقه است. چنین وقایعی بارها در تاریخ اتفاق افتاده است که ما فقط در متون تواریخ خبری از آنها داریم. موقوفات فلان جا، مدرسه‏ فلان، کاروانسرای فلان اینها همه تاسیساتی بود که اشخاص ایجاد کردند. خودشان باقی نماندند و حتی وقف‏نامه‏های ایشان هم باقی نمانده است. متاسفانه هر چه به گذشته بر می‏گردیم، وقف‏نامه‏هایی که از قدما بوده بسیار کمتر است. یکی از دلایل از بین رفتن وقف‏نامه‏ها وضعیت عمومی و جریان‌های سیاسی بوده است. همچنین دلایل داخلی مانند اختلاف ورثه با متولیان و نظایر اینها موجب امحا و از بین رفتن وقف‏نامه‏ها شده است. گمان دارم اگر بخواهید اصل وقف‏نامه قدیمی را پیدا کنید قدیمی‏ترینش به عهد تیموری‏ها نرسد! شک دارم اداره‏ اوقاف در دفاتر و بایگانی‏هایش بتواند نشان دهد که قدیم‏ترین وقف‏نامه‏ها کدام بوده است. موقعی که من در دانشگاه تهران تاریخ درس می‏دادم، درسی به عنوان تاریخ شهرها به عهده‏ام بود. بنده با توجه به اینکه یک قسمت عمده از تاریخ شهرها به تاریخ وقف‏ها و وقف‏نامه‏ها مربوط می‏شود برای اینکه بدانم در فلان شهر تشکیلات شهری به چه صورت بوده است، چون از جمله‏ اسناد وقف‏نامه‏هاست، به این فکر افتادم که با سازمان اسناد ملی آن وقت وارد مذاکره شوم. ولی آنها چیزی در اختیار نداشتند. پس به فکر افتادیم به اداره اوقاف شهرها برویم و چند تا از شهرها را ببینیم شاید سندی به دست آید که جز جنبه‏ خیرات و مبرات، نشان بدهد برای شهر از طریق وقف چه کاری انجام شده است. منطقه‏ شاهرود تا گرگان را، میدان این کار قرار دادیم. با قراردادی که دانشگاه با سازمان اسناد بست و با موافقت اوقاف به شهرهای شاهرود و دامغان و سمنان وگرگان رفتیم. متاسفانه با آن همه آثار قدیمی مانند مسجد تاری‏خانه، گنبد چهل دختران (دامغان) که همه در تصرف اوقاف یا میراث فرهنگی است برای هیچ یک از آنها سندی که بشود گفت جنبه‏ تاریخی دارد، از نظر وقفی، نتوانستیم پیدا کنیم. همین طور در گرگان و سمنان نیز چنین سندی نیافتیم. این در حالی است که مقداری از تاریخ یک شهر به وقف بستگی دارد، و تاریخ اجتماعی شهر را فقط از لابه‏لای این اسناد می‏توان به دست آورد. آنچه که به صورت بنا باقی مانده اگر باقی مانده باشد، جنبه هنری و جنبه‏ مطالعه‏ ظاهری دارد و ارتباطی به این موضوع ندارد که بدانیم چه کسی این بنا را ساخته؟ و چرا ساخته؟ و برای چه مصرفی آن را وقف کرده است؟

با توجه به این نکته‏ها وقتی شما فراتر از یک شهر بنگرید و به تمام کشور نگاه کنید، خواهید دید که قسمتی از تاریخ مملکت ما از راه این وقف‏نامه‏ها قابل بازشناسی و تجدیدنظر است. به عنوان مثال اگر وقف‏نامه ربع رشیدی پیدا نشده بود، تشکیلاتی که امروز در تبریز در این مورد فعالیت می‏کند، چه می‏توانست انجام دهد؟ دست‌اندرکاران این تشکیلات هیچ کاری نمی‏توانستند انجام دهند. چیزی در دست نبود تا بتوانند آن را بازسازی کنند نه تنها بازسازی فضایی، بل بازسازی فکری هم نمی‏توانستند بکنند تا بدانند این مرد چه کار ارزشمندی کرده است. همین وقف‏نامه‏ ربع رشیدی که به صورت تصادفی پیدا شد از قدیمی‏ترین وقف‏نامه‏های موجود مملکت است. فایده دیگری هم دارد و آن این است که شما علاوه بر وقف، اطلاعاتی را درباره‏ پادشاه زمان و وزیرش به دست می‏آورید. در جوامع التواریخ فصولی هست که می‏گوید: غازان گفت که این کار را و آن کار را بکنید. ولی هیچ چیز از متن وقف‏نامه غازان خان به صورت مکتوب برای ما وجود ندارد. چون این وقف‏نامه هنوز پیدا نشده است. اما از راه وقف‏نامه ربع‌رشیدی که همزمان است با آنچه پادشاه زمان انجام داده شما می‏توانید مقداری از نیات غازان‌خان را بفهمید که از چه نوع بوده و برای چی بوده است. اگر به وقف‏نامه ربع رشیدی و آن چه در جوامع‏التواریخ درباره‏ موقوفات غازان خان نوشته شده دقت کنید خواهید دید که این وزیر نمی‏توانست کاری چشمگیرتر و بلند پروازتر از آن چیزی که خود پادشاه می‏کرده انجام دهد، بلکه کار او یک پله پایین‏تر بوده است. پس وقتی تشکیلات رشیدالدین فضل‏الله به این وسعت بوده است تشکیلات غازان خان بسیار وسیع‏تر بوده است که متاسفانه نه زمینی از آن باقی مانده و نه اثری به صورت وقف‏نامه.وقف‏نامه‏هایی که به دست می‏آید برای ما از نظر تطبیقی و از نظر مطالعه‏ تاریخی بسیار اهمیت دارد. باز در همین دوره می‏بینیم که داماد رشیدالدین فضل‏الله به نام سیدشمس‏الدین و پدرش سیدرکن‏الدین یزدی دارای موقوفات مهمی بوده‏اند که متن وقف‏نامه آنها باقی است. هنوز بنای مدرسه‏ای به نام شمسیه در یزد هست که بقعه‏ بلندی است و مزار سیدشمس‏الدین هم آنجاست. وقف‏نامه این پدر و پسر به نام جامع‏الخیرات توسط بنده و دوست مرحوم من محمدتقی دانش پژوه - که او هم به این وقف‏نامه‏ها خیلی علاقه‏مندی داشت و ذکر خیری هم از ایشان بشود - چاپ شد. در این وقف‏نامه می‏بینید خدماتی را علاوه بر آنچه پدر زنش یعنی رشیدالدین فضل‏الله انجام داده، اضافه کرده (بقیه‏ نیاتش تقریبا همان است مانند: مدرسه، دارالشفاء، حظیره (محل نگه‌داری اسب و شتر و...) و نظیر اینها). آن نکته‏ اضافی این است که چون خودش اکثر اوقات در سفر و در راه بوده است و می‏بایست گاه به گاه به طرفی برود، در وقف‏نامه دستور داده بود که برای بیتوته مسافران کاروانسرا بسازند. از این گرفتاری خودش و دیگر افراد به این فکر افتاد که این راه مسافرخانه و جایی می‏خواهد که مردم اطراق بکنند.یک مطالعه تطبیقی بین اسناد هم دوره و حتی یک کمی بعد و پیش برای نشان دادن فواید وقف بسیار ضروری است.

وقف‏نامه‏های مربوط به دوره‏های گذشته، به خصوص ایلخانان تا اوایل دوره‏ تیموری، دقایق خیلی مفیدی راجع به تاریخ اجتماعی ایران به دست می‏دهد. برای مثال، وقف‏نامه‏ای است راجع به موقوفات کججی؛ کججی یکی از عرفای معروف خطه‏ آذربایجان بود و موقوفات خیلی مهمی برای رفاه طریقه‏ خودش وقف کرده بود که خوشبختانه حالا وقف‏نامه‏اش پیدا شده و به صورت عکسی چاپ کرده‏اند. وقف‏نامه کججی این نکته را می‏رساند که در آن دوره در اوایل قرن نهم چه نیازهایی بوده و جامعه چه نوع گرایش‌هایی داشته است که قطب یک سلسله‏ معروف اموال خودش را برای بقای طریقه‏ خودش وقف می‏کند. در بخارا ورثه‏ سیف‏الدین باخرزی موقوفات بسیار زیادی برای صوفیه ایجاد کرده بودند. متن وقف‏نامه‏ها باقی مانده و قسمت عظیمی از آن حدود چهل سال قبل در شهر دوشنبه به چاپ رسیده است. این دو وقف‏نامه به یک طریقه مربوط است، وقتی وقف‏نامه‏ کججی را با وقف‏نامه‏ سیف‏الدین و ورثه‏ او مقایسه می‏کنیم می‏بینیم راجع به طرز تعلیم طلاب یا برای استفاده‏ عموم از نظر اطراق غربا در تکیه‏ها و زوایا و اطعام آنها چه دستوراتی می‏دادند. اینها نکته‏های اجتماعی یعنی تاریخی است که امروز فرم و شکل دیگری پیدا کرده است. امروز برای کمک به افراد غریب راه‌های دیگری وجود دارد و معمولا دستگاه‌ها و نهادهای عمومی باید به داد آنها برسند. در آن ایام نهادها به شکل وقف خودشان را جلوه می‏دادند.

در ممالک همجوار ما از ترکیه‏ امروز تا عثمانی قدیم تا به شامات و مصر، مبادی وقف یا فرهنگ وقف توسعه داشته است. در عثمانی از زمان سلاجقه‏ آناتولی و در مصر عهد ممالیک کثرت موقوفات و وقف‏نامه‏ها بسیار چشمگیر است. قلاوون که یکی ازملوک مصر بود و پسرش ناصر بن قلاوون درست همان کارهایی را می‏کردند که این جا غازان خان و نظایر او انجام می‏دادند. در وقف‏نامه‏هایی که مربوط به قلاوون هست دیدم که بسیار کلمات فارسی به کار رفته است. مثلا یادم هست این کلمه را ذکر می‏کند که اتاق طلبه‏ها و جایی که مدرس خواهد بود چه جوری باید باشد. آنجا به جای کلمه‏ شبکه یا پنجره یا معادل عربی آن گفته است «خورستان» گذاشته شود. خور همان کلمه خورشید است و خورستان یعنی جایی که خورشید بتابد. این کلمه‏ فارسی را در متن عربی وقف‏نامه و چند کلمه دیگر که حضور ذهن ندارم دیدم. بنابراین ما در مطالعاتمان درباره‏ مساله‏ وقف از نظر ارتباطی هم باید به اطرافمان نگاه کنیم. به طور مثال در هندوستان و پاکستان این همه مزارات و ابنیه‏ مربوط به صوفیه که هست غالبا وقف‏نامه‏هایشان به فارسی است.

سه پیشنهاد برای پژوهش‌های وقفی

نکته‏ دیگری که بخش فرهنگی سازمان اوقاف باید بیشتر به آن توجه کند کارهای پژوهشی است. برای اینکه بتوانیم از کار پراکنده و تکه‏تکه در موضوع وقف کمی دور شویم، سه نمونه تحقیق را پیشنهاد می‏کنم: یکی این است که متون تاریخی ما مثل تاریخ بیهقی و روضةالصفا و صدها کتاب تاریخی دیگر به دقت خوانده شود و به ذکر موقوفاتی که در اینها هست توجه شود. البته فقط به دنبال کلمه‏ وقف نباشید. زیرا لزومی ندارد صراحتا گفته شود موقوفه‏ فلان، زیرا شما وقتی نام کاروانسرا را می‏برید باید بدانید معمولا وقف بوده است. هیچ کاروانسرایی را در بیابان نمی‏توان نگه داشت بدون اینکه ممر درآمدی برای بقا داشته باشد که همانا داشتن موقوفه است. کدام مدرسه می‏تواند در طی قرون شخصی اداره شده باشد، همین‏طور مریضخانه‏ها، پل‏ها و راه‌ها و زوایا و تکایا و نظایر اینها. پس برای فهم تاریخ وقف ایران و نشان دادن ارتباط وقف با تاریخ ایران باید مطالب مرتبط از متون استخراج شوند. این تحقیق دو چیز را نشان می‏دهد یکی موقوفات را می‏شناساند و دیگر اینکه کمک می‏کند تا تاریخ ایران و اوضاع تاریخ اجتماعی ایران بهتر فهمیده شود. نسبت به جمع‏آوری و نگهداری کتاب‌های وقفی باید توجه بیشتری شود.

ادامه دارد

* متن سخنرانی ایرج افشار در چهارمین نشست علمی، پژوهشی وقف، دی‏ماه ۱۳۸۳