به فرمان مظفرالدین شاه ...

مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله

دولت به مثابه نهادی که سیاست‌گذار و مجری دخل و خرج کشور است و فعالیت‌هایش بر کسب و کار و روش زندگی هر فرد از جامعه اثر می‌گذارد، باید توسط یک نهاد دیگر کنترل شود. مجلس قانونگذاری با همین هدف در جامعه‌های گوناگون تاسیس شد و به مرور «تفکیک قوا» صورت گرفت و برای انتخاب دولت و مجلس جداگانه رای‌گیری شد. تاریخ ایران نشان می‌دهد که شاه به عنوان رییس مملکت، علاوه بر اینکه دولت به معنای معمول آن را در اختیار داشت، قانونگذاری را نیز تحت اختیار می‌گرفت. این یکپارچگی قدرت موجب استبداد مضاعف می‌شد و راه برای شکوفا شدن استعدادهای شهروندان مسدود می‌شد. گروهی از ایرانیان که به دلایل گوناگون در اواخر سده گذشته شمسی به اروپا رفت و آمد داشتند، نهاد قانونگذاری را برای ایران یک ضرورت تلقی کرده و تاسیس آن را در کانون مطالبات مشروطه‌خواهی قرار دادند. پس از اینکه مشروطه‌خواهان، مظفرالدین شاه را متقاعد کردند که فرمان مشروطیت را امضا کند، بلافاصله برای تاسیس مجلس دست به کار شدند. نخستین جلسه رسمی مجلس قانونگذاری در ایران که به نام «مجلس شورای ملی» مشهور شد، در ۱۳ مهر ماه ۱۲۸۵ شمسی (هفتم اکتبر ۱۹۰۶ میلادی) با نطق مظفرالدین شاه قاجار که به شدت بیمار بود بدون حضور نمایندگان شهرستان‌ها گشایش یافت. مجلس اول بر اساس ماده ۶ نظامنامه انتخابات از میان طبقه اشراف، شاهزادگان، تجار و مالکان، روحانیون و اصناف تشکیل شد. مجلس اول از نظر وظیفه خطیر از مهم‌ترین دوره‌های مجلس قانونگذاری است. این مجلس توانست با وجود مخالفت درباریان و به‌رغم خان‌های زمیندار و حتی اعمال نفوذ مقام‌های خارجی، قانون اساسی ایران را در دی ۱۲۸۵ تصویب و به امضای مظفرالدین شاه برساند. یکی از کارهایی که مجلس اول شورای ملی کرد بررسی امتیازهایی بود که دولت‌ها به خارجی‌ها داده بودند. بررسی امتیاز نفت دارسی در ۱۲ دی ماه با حضور وزیر و کمیسر نفت انجام شد. رد لایحه استقراض از دولت‌های روسیه و انگلستان از فعالیت‌های مهم مجلس اول شورای ملی است. برکناری مسیونوز بلژیکی و برخی دیگر از مستشاران بلژیکی که در آن سال‌ها در امور مالی ایران دخالت داشتند نیز از اقدام‌های ماندگار این مجلس است. مهم‌ترین قانون‌هایی که مجلس اول وضع کرد را می‌توان به شرح زیر یادآوری کرد:

۱- قانون آزادی مطبوعات مشتمل بر ۵۳ ماده که در تاریخ ۱۸ بهمن ۱۲۸۶ تصویب و موجب رونق انتشار مجله و روزنامه شد.

۲- تصویب قانون تشکیلات ایالات و ولایات و دستور کار حکام مشتمل بر ۴۳۳ ماده و ۲۶ ماده ضمیمه در ۱۷ آذر ۱۲۸۶ شمسی نیز از دیگر اقدام‌های قابل توجه این مجلس است.

۳- بررسی و تصویب قانون انجمن ایالتی و ولایتی مشتمل بر ۱۲۲ ماده که در ۸ خرداد ۱۲۸۶ انجام شد از کارهای قابل اعتنا است. بر اساس این قانون و فعالیت بعضی از انجمن‌ها در شماری از شهرستان‌ها تا اندازه‌ای تمرکز قدرت را از دست‌ هیات حاکم خارج کرد.مجلس اول شورای ملی پیش از پایان ۲ سال مهلت قانونی، با مخالفت محمدعلیشاه مواجه و پس از اینکه به توپ بسته شد در دوم تیر ماه ۱۲۸۷ منحل شد. مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله نخستین رییس اولین مجلس ایران پس از مشروطه است.