روس‌ها هم به لردکرزن رسیدند

لرد کرزن

تزارهای روس علاقه عجیبی به ایران داشتند و اگر شرایط و توانایی‌های مالی و مادی اجازه می‌داد، شاید کل این سرزمین باستانی را به خاک خود اضافه می‌کردند. اما چند مانع بر سر راه بود: دلیل و مانع اول شهروندان ایرانی بودند که به این مساله رضایت نداده و حتی در بدترین و ضعیف‌‌ترین موقعیت تاریخی دولت نیز مانع از این کار شدند. دلیل دوم اما رقابت‌های استعمارگران بود. انگلیسی‌ها به این دلیل که از منافع خود در هندوستان دفاع کنند هرگز راضی به این کار نشدند. رفتار تزارهای روس در ایران هرگز درست نبوده و پژوهشگران این مساله را به خوبی افشا کرده‌اند. روسیه در دوران بلشویک‌ها اما روش خود در ادامه نفوذ در ایران را تغییر داد. تاریخ‌نویسان اتحاد جماهیر شوروی اما برای کمرنگ کردن نقش منفی و بازدارنده روس‌ها در تاریخ ایران یک روش اختراع کردند و آن بزرگ‌نمایی رفتار انگلیسی‌ها در تاریخ ایران است. کتاب «پژوهش‌هایی در تاریخ نوین ایران» که گروهی از نویسندگان روسی آن را نوشته و توسط سیروس ایزدی و میترادات ایزدی به فارسی ترجمه شده در بهار ۱۳۸۳ توسط نشر ورجاوند چاپ شده است. مترجم کتاب در پیش سخن یادآور شده است: «... این کتاب چون به روزگار حکومت شوروی نوشته شده در آن نقاب از چهره کریه و استعماری روسیه تزاری هم برداشته شده است...»

پژوهش کتاب حاضر درباره تاریخ نوین ایران با «افتادن حکومت به چنگ آغامحمدخان و پادشاهی دودمان قاجار» شروع شده است. این بخش از کتاب که نزدیک به ۴۰ صفحه از ۲۷۳ صفحه کتاب را به خود اختصاص داده است عمدتا نقل قول است و تحلیلی از رویدادها را در آن نمی‌بینیم.

«برخی ویژگی‌های رشد اجتماعی- اقتصادی ایران از پایان سده هجدهم تا دهه هفتم سده نوزدهم» بخش دیگری از کتاب است. نویسندگان تاکید دارند: «... پایان سده هجدهم و نیمه نخست سده نوزدهم در تاریخ دوران نوین، روزگاری بود که تا اندازه زیادی راه‌های رشد پسین کشور را معین کرد... بسیاری از پژوهشگران بر این عقیده‌اند که ایران تا پایان سده نوزدهم یک کشور خاص قرون وسطایی شرقی بود... در روستاها و شهرها، فئودالیسم سخت و استوار پابرجا بود... در نیمه نخست سده نوزدهم، حاکمیت سیاسی شهرها در دست لایه‌های فئودالی- بوروکراتیک بود، در عمل، همین گروه فرمانروایی واقعی زندگی اقتصادی و مالک بازارها، کاروان‌سراها و راسته‌های پیشه‌وران و دکان‌ها بودند... .»

«استیلای امپریالیسم بر ایران» بخش دیگر کتاب است که حدود ۳۰ درصد از کل کتاب را به خود اختصاص داده است. نویسندگان با این داوری که «تاریخ واپسین ثلث سده نوزدهم ایران، تاریخ اسارت تدریجی کشور به دست امپریالیست‌های بیگانه است» موضوع را بررسی کرده‌اند. در ادامه آنها یادآور می‌شوند: «... رقابت روسیه و انگلیس: در ایران، در مساله کلی مناسبات آنها در این دوره اهمیت زیادی دارد... در این دوران تلاش در راه تبدیل آسیای صغیر برای تقسیم مجدد جهان برای انگلیسی‌‌ها پراهمیت بود... لردکرزن سرکرده دسته‌بندی کردن خاورمیانه و نماینده تجاوزکارترین محافل بورژوازی انگلستان بر اهمیت سیاسی ایران برای امپراتوری تاکید و پیشنهاد می‌کرد، سیستان و بلوچستان و خلیج فارس به مستملکات بریتانیا تبدیل شوند...»