سه دولت تا آمدن رضاخان

دکتر محمد مصدق

مجلس به ریاست وزرایی قوام‌السلطنه رای مثبت داد و شاه نیز روز ۲۱ خردادماه فرمان انتصاب او را صادر کرد. قوام‌السلطنه برنامه قبلی خود را ارائه کرد و افراد زیر را به‌عنوان کابینه معرفی کرد. ۱- احمد قوام‌السلطنه، رییس وزیران و وزیر امور خارجه

۲- رضاخان سردار سپه، وزیر جنگ

۳- میرزا حسنخان محتشم‌السلطنه، وزیر معارف

۴- میرزا خلیل‌خان فهیم‌الملک، وزیر مالیه

۵- عبدالحسین‌خان وحیدالملک، وزیر پست و تلگراف

۶- اسدالله مشارالسلطنه، وزیر عدلیه

۷- میرزا ابراهیم‌خان عمیدالسلطنه، وزیر فواید عامه

۸- علی منصورالملک، کفیل وزارت خارجه

در این کابینه نیز اختلاف دولت با وزیر جنگ ادامه پیدا کرد. قوام‌السلطنه برای تجدید آزادی مطبوعات قانون مطبوعات را در دولت تصویب کرد و در اول تیر ۱۳۰۱ مواد قانونی آن را اعلام کرد. مساله نفت شمال که مسکوت مانده بود به جریان افتاد. سلیمان میرزا وزیر پست و تلگراف را استیضاح کرد و قوام‌السلطنه خود از وزیر دفاع کرد. دولت رای اعتماد ضعیفی گرفت و متزلزل شد. احمدشاه ۸ آذرماه ۱۳۰۱ از سفر اروپا برگشت. روز ۷ بهمن همان سال مستوفی‌الممالک دوباره نخست‌وزیر شد. اعضای دولت او عبارت بودند از:

۱- میرزاحسن‌خان مستوفی‌الممالک، رییس وزیران و وزیر داخله

۲- حسنعلی‌خان نصرالملک، وزیر مالیه

۳- مرتضی‌خان ممتازالملک، وزیر عدلیه

۴- محمدعلی خان ذکاءالملک، وزیر خارجه

۵- میرزا حسن خان محتشم‌السلطنه، وزیر معارف

۶- رضاخان سردار سپه، وزیر جنگ.

کابینه سی‌ودوم در ۲۷ اسفندماه تغییر اساسی کرد. مجادله در درون دولت ادامه داشت و تظاهرات ضددولتی نمود پیدا می‌کرد. دولت توسط مجلس استیضاح شد و ملیون طرفدار دولت خواستار فعالیت بودند که انجام نشد.

کابینه سی‌وسوم

پس از سقوط کابینه مستوفی، میرزاحسن خان مشیرالدوله برای چندمین بار پس از انقلاب مشروطه مامور تشکیل دولت شد و اعضای زیر را معرفی کرد:

۱- میرزاحسین خان مشیرالدوله، رییس الوزرا و وزیر داخله

۲- دکتر محمدمصدق، وزیر امور خارجه

۳- میرزا ابراهیم خان حکیم‌الملک، وزیر عدلیه

۴- محمدعلیخان ذکاءالملک، وزیر مالیه

۵- دکتر میرزاحسن خان حکیم‌الدوله، وزیر معارف

۶- رضاخان سردار سپه، وزیر جنگ

۷- احمدخان اعتلاءالسلطنه، کفیل وزارت داخله

۸- میرزاحسن خان عدل الملک، کفیل وزارت فواید عامه

۹- مصطفی قلی‌خان فهیم الدوله، وزیر پست و تلگراف.

در این دوره، مجلس چهارم دوره‌اش تمام شد و مجلس پنجم با اعضایی که بعدها پایه‌گذار دولت رضاخان شدند، تشکیل شد. تحریکات رضاخان ادامه داشت و مشیرالدوله نیز بار دیگر استعفا داد.