دولت در محاصره کودتاچیان

مشیر‌الدوله

احمدشاه نیز همچون اجداد خود سفر به اروپا را یک ضرورت برای خود می‌دانست و علاقه داشت که هرچه زودتر این کار انجام شود. به همین دلیل و بلافاصله پس از استعفای قوام، دولت جدید را تشکیل داد. شاه در ۳ بهمن‌ماه ۱۳۰۰، میرزاحسن‌خان مشیرالدوله را مامور تشکیل دولت سی‌ام پس از مشروطه کرد. مشیرالدوله افراد زیر را به عنوان دولت معرفی کرد:

۱- میرزاحسن‌خان مشیرالدوله رییس‌الوزرا

۲- رضاخان سردارسپه وزیر جنگ

۳- میرزاابراهیم‌خان حکیم‌الملک وزیر امور خارجه

۴- جعفرقلی‌خان نیرالملک هدایت وزیر معارف

۵- میرزامحمودخان مدیرالملک جم کفیل وزارت مالیه

۶- عبدالحسین‌خان سردارمعظم وزیر عدلیه

۷- میرزااحمد‌خان اعتلاالسلطنه پیرنیا وزیر پست و تلگراف

۸- میرزاحسین‌خان ادیب‌السلطنه وزیر فواید عامه و تجارت

مشیرالدوله زمانی کارش را شروع کرد که مجلس چهارم فعالیت می‌کرد و قدرت اثرگذاری خوبی نیز برای خود دست و پا کرده بود. رییس‌الوزرای جدید همان برنامه قوام‌السلطنه را که در مجلس روی آن بحث شده بود، پایه فعالیت‌های خود قرار داد. احمدشاه، یک روز بعد از معرفی دولت به اروپا رفت، ولی مجلس رای دادن به همه وزیران به ویژه دو وزیری که در دولت سیدضیاءالدین بودند را نمی‌پذیرفت.

موضوع نفت شمال نیز مورد اختلاف مجلس و دولت بود. شرایط سیاسی پیچیده این دوران با قدرت‌گیری رضاخان نیز مواجه شد. او در مقام وزیر جنگ اداره کل غله و نان و اداره خالصه‌جات را که دو نهاد مهم بود، به وزارت جنگ ضمیمه کرد. حکومت نظامی تشدید شده بود، روزنامه‌ها همچنان در توقیف بودند و روزنامه‌نویسان به سفارت شوروی پناهنده شده بودند. برخی آزادیخواهان خواستار عزل رضاخان وزیر جنگ و از دخالت‌های او در اداره کشور ناراضی بودند. گروهی در سفارت شوروی تحصن کردند و در ۲۸ فروردین ۱۳۰۱، سردار سپه وزیر جنگ به سفارت رفت و خواستار پایان تحصن شد. عده‌ای از پاسبان‌ها به دلیل اینکه حقوق خود را دریافت نکرده بودند اعتصاب کردند که دولت ۲۵ هزارتومان برای آنها تامین کرد. رضاخان و همراهان و همفکران او که در پی تکمیل کودتا بودند، کار را بر دولت سخت می‌کردند. آزادیخواهان ایرانی در اعتراض به کودتاچیان به ویژه رفتارهای رضاخان که تلاش می‌کرد قدرت را در وزارت جنگ متمرکز کند در مجلس تحصن کردند. تحریکات علیه دولت ادامه داشت و حتی در مجلس نیز این وضعیت دیده می‌شد.

برخی از نمایندگان دولت را استیضاح کردند که احمدشاه مقداری از جواهرات سلطنتی را به اروپا برده است. مجلس ۱۲ نفر را برای مذاکره با دولت انتخاب و معرفی کرد. بازرگانان و اصناف با رییس‌الوزرا ملاقات و خواستار مساعد شدن فضای سیاسی شدند. خدایارخان از همکاران رضاخان، متحصنان در مجلس را تهدید کرد.

مشیرالدوله همه نیروی خود را به کار گرفت تا در برابر کودتاچیان مقاومت کند، اما نشد و روز ۱۸ اردیبهشت ماه ۱۳۰۱ استعفای خود را به اطلاع احمدشاه رساند. مجلس استعفا را نپذیرفت و یک بحران ۲۸ روزه دوباره دیده شد تا اینکه در یک جلسه خصوصی در مجلس در روز ۱۶خرداد بار دیگر تمایل به نخست‌وزیری قوام‌السلطنه ابراز شد.