اقتصاد ایران در همه سال‌های پس از ۱۳۰۴ که دولت جدید در ایران تاسیس شد تحت سلطه و نفوذ بوروکرات‌ها بوده است. این وضعیت موجب شد که دولت‌سالاری سکه رایج شود و در این اقتصاد، رشد و شکوفایی بخش خصوصی به‌صورت نظام‌مند ممکن نمی‌شد. بورژوازی ایران هرگز به‌صورت یک طبقه یا قشر ظهور و بروز نداشته است و تک‌ستاره‌هایی را به اقتصاد ایران معرفی کرده است. این تک‌ستاره‌های بخش خصوصی نیز زندگی اقتصادی پرفراز و نشیبی داشته‌اند و شرح زندگی آنها می‌تواند جذاب باشد. آنچه می‌خوانید از کتاب پیشگامان رشد (جلد اول) است که اتاق بازرگانی و صنایع‌ومعادن ایران به تازگی منتشر کرده‌است.

سیدمحسن آزمایش

از کارگری در عرصه اقتصادی شروع به فعالیت نمود. کارگاه کوچکش را در سال ۱۳۱۸ تاسیس و در مدت ۴۳ سال آن را به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان لوازم خانگی ایران در دهه پنجاه تبدیل نمود.

محسن آزمایش همچون بسیاری از کارآفرینان ایران دهه سی تا شصت شمسی می‌باشد. آزمایش در خانواده‌ای روحانی از جهت اقتصادی ضعیف در سال ۱۳۰۴ در تهران متولد شد، در سن نوجوانی پدرش را از دست داد. در کودکی بخت این را نداشت به تحصیلات خود ادامه دهد. تنها در حد، سه و چهار سال کلاس ابتدایی، از آموزش رسمی برخوردار بود. این وضعیت مختص به او نبود، بلکه برخی از تجار و صاحبان صنایع آن دوره مثل سیدمحمود لاجوردی، سادات تهرانی و عمید حضور فاقد آموزش‌های رسمی بودند، با این وجود هریک از آنان در زمینه فعالیت اقتصادی خود مردان موفقی بودند. از نظر خانوادگی از موقعیت اقتصادی برجسته‌ای برخوردار نبود تا آموزش‌های لازم اقتصادی و شیوه‌های تولید درآمد را در حجره و شرکت‌های پدر یا اعضای خانواده از طریق آموزش تجربی فرا بگیرد. یا با فروش دارایی به جا مانده از میراث خانواده، سرمایه لازم برای کسب‌وکار را برای او فراهم نماید.

از سن ۱۱ سالگی از شاگردی آهنگری در تهران آغاز به کار نمود. دو هفته اول را به‌صورت آزمایشی بدون دریافت دستمزد به کار پرداخت. با تلاش و کوشش فراوان، توجه صاحب کارگاه را به خود جلب نمود و مزدی معادل یک تومان در هفته برای او در نظر گرفته شد. کمتر از چهار سال پیش آبکیان کار نمود. پس از آن در دو کارگاه دیگر به مدت سه تا چهار سال به کار مشغول گردید.

عاقبت با ۱۴۰ تومان پس‌انداز و انعام دریافتی از آخرین استادکار خود، مغازه کوچکی در خیابان عین‌الدوله در سال ۱۳۱۸ خریداری نمود. براساس مهارت و تخصصی که طی قریب ۷ سال کار در آهنگری به دست آورده بود کارگاه خود را با کار ساخت در و پنجره‌ شروع نمود. پله‌های مهارت و تجربه را به تدریج طی نمود. سرمایه‌اش اندک اندک افزایش یافت. براساس کار مداوم و طولانی مدت مورد وثوق افراد بسیاری بود. اعتمادی که به او در زندگی و کارش وجود داشت با سرمایه کمتر توانست به سرمایه‌گذاری و فعالیت در سایر حوزه‌ها بپردازد. آزمایش شادی‌های کودکانه را مثل بسیاری از همسالان طبقه متوسط تجربه ننمود، صبح تا غروب در کارگاه کار می‌کرد تا اندوخته‌ای به دست آورد و با آن پایه‌های زندگی مادر، برادر و خواهرانش را تامین نماید. اهمیت سرمایه و مهارت در تامین درآمد را طی شش تا هفت سال فراگرفت. در حالی که هفده ساله بود با یکی از خویشاوندانش به نام بتول عاصمی در سال ۱۳۲۱ ازدواج نمود.

در آغاز سال ۱۳۳۰ لوله‌کشی شهر تهران مورد توجه جدی دولت و شهرداری قرار گرفت. اکثر کارهای آن در تاسیس لوله‌کشی آب، مثل کندن کوچه‌ها و خیابان‌ها، انشعابات آب، ساخت لوله آب، تاسیسات و انبار و... از طریق مناقصه به پیمانکاران خصوصی واگذار می‌شد. محسن آزمایش نیز در برخی از این مناقصه‌ها مشارکت فعال داشت. وی توانست اجرای برخی از این فعالیت‌ها را به دست آورد. همچنین در اواسط سال‌های سی، به ساخت صندلی فلزی و مبل در شرق تهران روی آورد.وی برخی از این صندلی‌های ساخت کارگاهش را به سازنده اتاق اتوبوس در ایران نیز می‌فروخت. در کنار ساخت صندلی، کارگاهی برای آبکاری داشت. در این کارگاه به بهترین نحو، صندلی و سایر وسایل ساخت فلزی آبکاری می‌شدند.

کارگاهش در سال ۱۳۳۶ در آتش سوخت و بخش بزرگی از سرمایه‌اش در اثر این حادثه (به روایت وی به صورت عمدی) نابود شد. در همین زمان کارخانه صنعتی آزمایش را در همان محل سابق، جاده تهران‌نو در ۱۶ اسفند سال ۱۳۳۷ پایه‌گذاری (با شماره ثبت ۶۵۳۳) نمود. شرکت آزمایش در سال ۱۳۴۴ شروع به بهره‌برداری کرد. سرمایه اولیه آن سی میلیون ریال بود و پس از چند مرحله در سال ۱۳۴۷ سرمایه شرکت به ۲۰۰ میلیون ریال افزایش یافت. پس از چند سال که در خیابان دماوند به تولید صندلی و بخاری نفتی و... پرداخت، زمینی به مساحت ۱۸۵ هزار متر در کیلومتر ۱۰ جاده آبعلی سه راه آزمایش به منظور تولید محصولات لوازم خانگی خریداری نمود. نخستین محصول تولیدی شرکت بخاری نفتی، تختخواب، میز و صندلی فلزی و آبگرمکن نفتی واقع در خیابان دماوند بود، به تدریج تنوع محصول و ظرفیت تولید متناسب با تقاضا گسترش یافت. زیربنای کارخانه از دوسه هزار متر در سال‌های آغازین فعالیت به ۷۳ هزار متر در اواسط سال‌های دهه پنجاه توسعه پیدا کرد.

تعداد کارشناسان خارجی در شرکت آزمایش اندک بود. مشارکت و سرمایه‌گذاری خارجی در شرکت نداشت. در سال ۱۳۴۷ تنها یک متخصص خارجی به عنوان متخصص در شرکت کار می‌کرد و کلیه کارهای فنی به دست مهندسان و متخصصان ایرانی فارغ‌التحصیل داخل و خارج کشور بود. کارشناسان خارجی عمدتا در مرحله نصب ماشین‌آلات و راه‌اندازی خط تولید جدید و آموزش به پرسنل در شرکت آزمایش فعال بودند. در سال ۱۳۴۷ شرکت شش محصول یخچال ۵ مدل، کولر ۷ مدل، آبگرمکن ۳ مدل، تختخواب فلزی ۲ مدل، بخاری ۴ مدل و اجاق گاز ۶ مدل تولید می‌نمود. بخش قابل توجهی از مواد اولیه ساخت محصولات از جمله کاربراتور و کمپرسور در همین سال‌ها از خارج وارد می‌شد. در کنار آن بخشی از وسایل در داخل شرکت تولید می‌شد. از نظر پرداخت حقوق، براساس مطالعه‌ای که شرکت ملی‌ نفت ایران انجام داده بود حقوق کارکنان شرکت آزمایش نسبت به سایر صنایع و نهادهای دولتی چند درصد بیشتر بود. محسن آزمایش این گونه اقدام مدیریتی را، برای دلگرمی کارکنان صنعتی به منظور تولید بهتر و مطمئن‌تر محصول تولید داخلی ضروری می‌دانست. الگوی وی در اداره شرکت تاکید بر مدیریت و نقش آنان در اداره کارخانه بود به مدیران به اشکال مختلف پرداخت‌های مالی داشت؛ ماشین، منزل، زمین یا وام برای ساخت مسکن، در اختیارشان گذاشت. گاهی هزینه عروسی و ماشین شخصی خود را در روز عروسی و هدایای قابل توجه به آنها می‌داد.