رجال - رازها، امتیازها! -۳
روسیه تزاری و امتیاز نفت شمال
حسن یکتا نویسنده متن «رازها و امتیازها» در این بخش از نوشته‌اش به بررسی رفتار سپهسالار اعظم (محمدولی خان تنکابنی) می‌پردازد که در یک اقدام عجیب قرارداد ۱۲ ماده‌ای با خوشتاریا برای نفت شمال ایران منعقد کرد. قرارداد یاد شده اما توسط مجلس غیرقانونی اعلام شد و صمصام‌السلطنه آن را لغو کرد. در این شرایط بود که انگلستان به وسیله خوشتاریا برای نفت شمال ایران خیز برداشت...
حسن یکتا
حسن یکتا نویسنده متن «رازها و امتیازها» در این بخش از نوشته‌اش به بررسی رفتار سپهسالار اعظم (محمدولی خان تنکابنی) می‌پردازد که در یک اقدام عجیب قرارداد ۱۲ ماده‌ای با خوشتاریا برای نفت شمال ایران منعقد کرد. قرارداد یاد شده اما توسط مجلس غیرقانونی اعلام شد و صمصام‌السلطنه آن را لغو کرد. در این شرایط بود که انگلستان به وسیله خوشتاریا برای نفت شمال ایران خیز برداشت... محمدولی‌خان تنکابنی در ۹ مهر ۱۲۸۸ شمسی پس از گذشت چند ماه از فتح تهران به دست مشروطه‌خواهان و پناهنده شدن محمدعلی‌شاه به سفارت روسیه در تهران، به نخست‌وزیری منصوب شد و اولین کابینه کامل پس از پیروزی مشروطه‌خواهان را تشکیل داد.
او که یکی از دو سردار فاتح تهران بود، پیش از قبولی پست نخست‌وزیری، در هیات دولتی که بدون رییس‌الوزرا پس از فتح تهران تشکیل شده بود، سمت وزارت جنگ را به عهده داشت.
به هر حال محمدولی‌خان تنکابنی زمانی به نخست‌وزیری رسید که مجلس شورای ملی تعطیل بود و نیروهای ارتش تزاری روسیه سرتاسر شمال ایران را اشغال کرده بودند.
دولت روسیه که از قرارداد میان خوشتاریا و تنکابنی اطلاع یافته بود، فرصت را مغتنم شمرد و با اعمال فشار بر سپهسالار اعظم کوشید تا حوزه آن قرارداد را به سراسر شمال ایران تعمیم و گسترش دهد. به همین منظور خواستار اعطای امتیاز نفت شمال ایران به خوشتاریا شد و خروج نظامیان خود را از خاک ایران به اعطای این امتیاز مشروط کرد.در نتیجه این فشارها، دولت سپهسالار مجبور شد «امتیاز استخراج نفت و موم طبیعی معدنی» را در سال ۱۲۹۴ شمسی (۱۹۱۶ میلادی) به خوشتاریا و در واقع به روسیه تزاری اعطا نماید.
در قرارداد ۱۲ ماده‌ای که میان محمدولی‌خان تنکابنی نخست‌وزیر و وثوق‌الدوله وزیر خارجه وقت ایران با خوشتاریا منعقد شد، حق انحصار کشف و استخراج نفت، گاز طبیعی، قیر و موم طبیعی در حوزه استان‌های گیلان، مازندران و استرآباد به استثنای منطقه امتیاز واگذاری به سپهسالار به مدت هفتاد سال به خوشتاریا داده شد.
براساس این قرارداد، صاحب امتیاز موظف بود پس از رسیدن به نفت یکصد هزار منات نقره و یکصد هزار منات بلیت اکسیون بدون حق استرداد و همچنین هر ساله از منافع خالص صدی شانزده به دولت ایران بدهد؛ کلیه عمله و کارگران را از اتباع ایران به کار گمارد و پس از انقضای مدت قرارداد کلیه اسباب و ماشین‌آلات و ابنیه و ساختمان‌ها و کلیه چاه‌ها و چشمه‌های نفت را بدون استثنا به دولت ایران تحویل دهد.
دولت ایران هم موظف شده بود اراضی مورد نیاز شرکت را مجانی در اختیار آن قرار دهد و از اخذ حقوق گمرکی برای اسباب و ماشین‌آلات وارداتی شرکت خودداری نماید.
اما این قرارداد هم سرنوشتی بهتر از قرارداد اول تنکابنی خوشتاریا نداشت و هرگز به مرحله اجرا درنیامد. چرا که با انتشار خبر انعقاد این قرارداد مخالفت‌ها با آن بالا گرفت. ماهیت تحمیلی آن و نبود مجلس به عنوان تنها مرجع قانونی اعطای امتیازات دستمایه این مخالفت‌ها را تشکیل می‌داد.
از سوی دیگر شرکت نفت انگلیس و ایران نیز از ترس آن که رقیبی در سرزمین ایران برای آن پیدا شود و بازار نفت جهانی را از دست آن خارج کند، به مخالفت با آن برخاست و با استفاده از عناصر انگلوفیل درون کابینه کوشید زمینه‌های لغو قرارداد را فراهم آورد.
در اثر این فشارها بود که وقتی صمصام‌السلطنه روی کار آمد، اولین اقدام کابینه خود را لغو امتیاز خوشتاریا قرار داد. همزمان با این اقدامات، بخت هم به یاری ملت ایران آمد و با پیروزی انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه، زمامداران شوروی کلیه امتیازات غیرمشروع را که در عهد تزاری با عنف و زور از ایران گرفته شده بود، به طور یک‌جانبه ملغی کردند.
به این ترتیب، به نظر می‌رسید برای اولین بار در تاریخ معاصر ایران، یک امتیاز استعماری بدون آن که هزینه جانی و مالی برای ملت ایران داشته باشد، لغو شده است.
انگلستان و خیزش برای نفت شمال
امیدواری نسبت به لغو قرارداد نفت شمال از سوی زمامداران جدید شوروی چندان نپایید، چرا که خوشتاریا پس از اعلام موضع مسکو نسبت به معاهدات و امتیازات دوران تزاری و همچنین ناکامی در به تصویب‌رساندن قرارداد در مجلس شورای ملی ایران، راهی اروپا شد تا شاید خریداری برای امتیاز خود بیابد.
او پس از تلاش بسیار و سرگردانی در پایتخت‌های اروپایی، سرانجام موفق شد نظر مساعد اولیای شرکت نفت انگلیس و ایران را نسبت به خرید امتیاز نفت شمال ایران جلب نماید. انگلیسی‌ها که پس از انقلاب اکتبر شوروی به آرزوی دیرین خود رسیده و یکه‌تاز میدان ایران شده بودند، با دریافت پیشنهاد خوشتاریا، از آن استقبال کردند و حاضر شدند این امتیاز را به مبلغ یکصد هزار لیره خریداری کنند.
به این ترتیب، به دنبال خرید امتیاز از خوشتاریا، شرکت نفت انگلیس و ایران به تاسیس یک شرکت تابعه به نام «شرکت نفت‌های شمال ایران» با سرمایه سه میلیون لیره در لندن کرد و کوشید مقدمات اجرای آن را فراهم آورد.از سوی دیگر، در همین زمان دولت گرجستان با حمایت لندن از شوروی اعلام استقلال کرد و بهانه لازم را به اولیای شرکت نفت انگلیس و ایران داد تا اعلام کنند که قرارداد نفت شمال ایران ارتباطی به دولت روسیه سابق و شوروی پس از انقلاب اکتبر ندارد و...
ارسال نظر