کنسرسیوم ایران را تهدید کرد

اسدا... علم

داستان پرماجرایی که منجر به افزایش قیمت نفت در نیمه اول دهه ۱۹۷۰ شد، قلم قباد فخیمی از مدیران ارشد وزارت نفت در رژیم گذشته به این جا رسیده است که شاه ایران، شرکت‌های غربی عضو کنسرسیوم را تهدید می‌کرد و آنها نیز ایران را تهدید می‌کردند. نویسنده معتقد است اعضای کنسرسیوم میزان وابستگی ایران به غرب را می‌دانستند و تهدیدهای شاه را جدی نمی‌گرفتند.

۱۴ ژانویه ۱۹۷۳، شاه مجددا با نمایندگان کنسرسیوم ملاقات و پیشنهاد کنسرسیوم را برای واگذاری فوری ۵۱ درصد سهام کنسرسیوم به ایران (یعنی قرارداد ۷۵/۲۵ با حق کنترل و بهتر از پیشنهاد مشارکت اعراب) رد کرد و به آنها اطلاع داد که با توجه به شرایط موافقت شده با کشورهای عرب تولیدکننده نفت،‌ مذاکرات ماه ژوئن ۱۹۷۲ منتفی شده تلقی می‌شود و چون قرارداد ۱۹۵۴ اصل ملی شدن نفت را پذیرفته است، بنابراین در شرایط فعلی واگذاری کلیه سهام کنسرسیوم به شرکت ملی نفت و تبدیل قرارداد ۱۹۵۴ به قرارداد فروش و خرید موجه می‌باشد.

دولت‌های آمریکا و انگلستان پس از دریافت گزارش مذاکرات شاه و کنسرسیوم با توجه به شدت عمل شاه در مورد کنسرسیوم که همزمان با تحولات نفتی در زمینه مشارکت کشورهای تولیدکننده و ملی شدن نفت عراق، به سرعت در خاورمیانه اتفاق می‌افتد، نگران ثبات منطقه شدند. پیشنهاد ایران را مغایر قرارداد ۱۹۵۴ و موافقتی که شاه در ماه ژوئن ۱۹۷۲ در لندن نموده است، می‌دانستند و در ۱۹ ژانویه ۱۹۷۳ پرزیدنت نیکسون با ارسال نامه‌ای برای شاه نگرانی خود را اعلام کرد: «همان‌طور که اطلاع دارید با علاقه‌مندی، مذاکرات دولت و کنسرسیوم را دنبال می‌کنم و گزارش‌های اخیر در مورد وضع جاری مذاکرات شدیدا موجب نگرانی شد و با توجه به دوستی طولانی و علاقه‌مندی مشترک به حفظ ثبات در منطقه شما و جهان، این نامه را می‌نویسم. پیشنهاد اخیر دولت می‌تواند به‌طور جدی در آن منطقه و در کلیه برنامه‌های مناسبات حسنه ما تاثیر نماید. چون اقدام یک‌جانبه نمی‌تواند حقوق طرفین را محفوظ بدارد. امیدوارم شما هرگونه اقدام یک‌جانبه را موکول به آن نمایید تا من بتوانم به این موضوع رسیدگی نموده و اظهارنظر نمایم.»

علم در خاطرات ۲۰ ژانویه ۱۹۷۳ می‌نویسد: نیکسون نگران آن است که شاه در مراسم دهمین سالگرد انقلاب سفید نظر ایران را در مورد مساله نفت مطرح نموده و ادامه مذاکرات را به خطر بیندازد. عرض کردم، از نامه رییس‌جمهور شوکه شده‌ام، با همه ادبی که به خرج داده است چیزی از دستور دادن کم ندارد. شاه در پاسخی که با جملات دوستانه برای نیکسون فرستاد بر پیشنهاد ایران پافشاری نموده یادآور می‌شود: شرکت‌ها وقت زیادی برای تفاهم با ما داشته‌اند و اطمینان دارم بعد از اعلام نظر ما که بهترین تضمین تامین جریان نفت می‌باشد فرصت کافی برای طرف‌های ذی‌نفع وجود خواهد داشت تا با حقوق حقه و انتظارات ما موافقت نمایند. در پیامی که شاه در پاسخ به نگرانی وزیر خارجه انگلستان ارسال می‌دارد، همین مطالب با ملایمت بیشتری اعلام می‌شود: باید اساس سیاست نفتی خود را برای ملتم روشن نمایم؛ ولی وارد جزئیات نگردیده و برای شرکت‌ها فرصت مانور باقی می‌گذارم.

چند روز بعد در روز ششم بهمن ۱۳۵۱ (روز انقلاب سفید) ۲۶ ژانویه ۱۹۷۳، در اصفهان در مراسم افتتاح و شروع بهره‌برداری از اولین کارخانه ذوب‌آهن ایران که با کمک‌های فنی شوروی و براساس معامله صادرات گاز ایران ساخته شده بود در حضور کاسیگین نخست‌وزیر شوروی، شاه ایران دقیقا همین کار را انجام داد و اعلام نمود: قراردادی که در سال ۱۹۵۴ با کنسرسیوم امضا شد و اعتبار آن در سال ۱۹۷۹ (یعنی شش سال بعد) منقضی خواهد شد تحت هیچ شرایطی تمدید نخواهد شد و کمپانی‌های نفتی دو راه پیش روی خود خواهند داشت:

۱- قرارداد ۱۹۵۴ بدون هیچ‌گونه تغییری تا سال ۱۹۷۹ ادامه یابد مشروط بر آنکه کنسرسیوم تولید نفت ایران را تا هشت میلیون بشکه در روز افزایش داده و بابت هر بشکه قیمتی معادل قیمتی که امضاکنندگان قرار داد عمومی مشارکت دریافت می‌کنند به ایران بپردازد. بعد از سال ۱۹۷۹، کمپانی‌های عضو کنسرسیوم می‌توانند برای خرید نفت ایران به صف بایستند.۲- یا اینکه، شرکت ملی نفت ایران به فوریت تمام عملیات تولید نفت را به‌عهده بگیرد و برای مدت بیست تا بیست‌وپنج سال آینده کنسرسیوم به‌عنوان مشتری با «حق ویژه» طرف معامله قرار گیرد.شاه ایران در آخر سخنان خود اعلام کرد، من شخصا راه دوم را ترجیح می‌دهم.

۲۹ ژانویه ۱۹۷۳، شاه در جلسه مشترک مجلسین در تعقیب اظهارات ششم بهمن در اصفهان، حملات تهدیدآمیز علیه کنسرسیوم را تکرار و پیشنهاد ایران برای تبدیل قرارداد ۱۹۵۴ به قرارداد فروش و خرید نفت به همان صورتی که به اطلاع نیکسون و وزیر خارجه انگلستان رسیده و در اصفهان اعلام گردیده بود، مطرح نمود.

در ۲۹ آوریل ۱۹۷۳ رییس شرکت آمریکایی اگزان که رهبری مذاکرات کنسرسیوم را در رابطه با ایران برعهده داشت طی ارسال نامه‌ای به حضور شاه ضمن اظهار نگرانی از بیانات اخیر تقاضا نمود که ملاقات مجددی صورت گیرد. علاوه بر آن یادآور شد: چون بیانات شاه نسبت به بعضی موارد قرارداد ۱۹۵۴ در رابطه با حقوق شرکت‌ها در ایران نگرانی‌هایی به وجود آورده است، اعضای کنسرسیوم ناچارند رسما نامه‌ای به وزیر دارایی ایران که طرف قرارداد است ارسال نموده و از حقوق خود محافظت نمایند. کنسرسیوم با توجه به وابستگی‌های شاه و همه کشورهای حوزه خلیج‌فارس به غرب هیچ‌گونه نگرانی در مورد سروصداهایی که در این قبیل موارد برای خوراک داخلی و تبلیغ برپا می‌شد؛ نداشتند ولی تکمیل پرونده‌های حقوقی اولا ضرورتی بود تا این تبلیغات را کامل کند و ثانیا هشداری بود تا رهبرانی مانند شاه را متوجه نماید که پا از گلیم خود فراتر نگذارند و با جنجالی که به اتکای شرکت ملی نفت ایران به وجود آورده است موضوع مشارکت در سهام را با تقسیم درآمد فروش نفت مخلوط نکند.