پاسخ منفی استالین به قوام‌السلطنه

احمد قوام (قوام‌السلطنه)

قوام‌السلطنه ماموریت پیدا کرده بود موضوع خروج روس‌ها از ایران به ویژه آذربایجان را سامان دهد. او به همراه یک گروه از سیاسیون و ۴ روزنامه‌نگار به مسکو رفت. پاسخ اولیه استالین به قوام این بود که ما نمی‌توانیم ایران را تخلیه کنیم چون ... اما قوام ایستاد و مذاکره کرد تا اینکه بیانیه‌هایی صادر شد. هیات اعزامی به مسکو عبارت بودند از: حمید سیاح (وزیر سابق)، جواد عامری (وزیر سابق و نماینده مجلس شورای ملی)، دکتر صادق رضازاده شفق (نماینده مجلس)، عبدالحسین نیکپور (رییس اتاق بازرگانی و نماینده مجلس)، سلمان اسدی (معاون سابق وزیر و نماینده ادوار گذشته مجلس)، حسن پیرنظر (مدیرکل وزارت امورخارجه)، کمال دری (نماینده مجلس شورای ملی)، ابوالحسن عمیدی نوری (مدیر روزنامه «داد»)، جهانگیر تفضلی (مدیر روزنامه «ایران ما»)، قاسم مسعودی (سردبیر ژورنال در تهران) و حمید رضوی (نماینده خبرگزاری پارس).

این هیات روز سه‌شنبه ۳۰ بهمن وارد مسکو گردید و با استقبال گرم اتباع شوروی روبه‌رو شد. ابتدا نخست‌وزیر ایران و اعضای هیات‌های سیاسی و اقتصادی همراه او با آقای مولوتف، کمیسر امور خارجه شوروی، ملاقات نمودند و مذاکراتی بین دو طرف انجام شد. روز بعد نخستین ملاقات قوام با استالین در کاخ کرملین انجام پذیرفت. در این دیدار قوام علت مسافرتش به مسکو را بدین صورت بیان کرد: «من برای مباحثه حقوقی و استناد به معاهدات که هریک به جای خود هست، نیامده‌ام، بلکه با یک نیت صادقانه و دوستانه آمدم که از شما خواهش کنم مقدمه و شرط اصلی روابط مشروع و دوستانه و حل مشکلات بین ایران و شوروی را با یک اراده فراهم کنید». سپس درباره غائله آذربایجان و تخلیه کامل ایران از نیروهای روسی سخن به میان آورد. استالین در پاسخ قوام‌السلطنه دو پیشنهاد قوام را رد کرد و اظهار نمود: «آنچه موضوع تخلیه ایران است عجالتا نمی‌توانیم انجام دهیم؛ زیرا به موجب ماده ۶ معاهده ۱۹۲۱ حق داریم قوایی را در ایران نگاه داریم، اما موضوع آذربایجان، یک موضوع داخلی است که ما مداخله نداریم، ولی خودمختاری در آنجا چه ضرری دارد و مغایر با استقلال ایران نیست و اساسا ما نظر ارضی نسبت به ایران نداریم». طی این جلسه حضوری، استالین مسائل مختلفی را با احمد قوام در میان گذاشت از جمله، مساله نفت شمال و رعایت نشدن موازنه مثبت در مورد دادن امتیاز نفت به روسیه در مقابل آمریکا و انگلیس و همچنین سیاست خصمانه ایران نسبت به روسیه طی درخواست‌های هیات اعزامی ایران به پاریس بعد از جنگ جهانی اول و... .

مهم‌ترین درخواست روس‌ها و انگیزه آنها از تخلیه نکردن ایران مساله نفت بود و چنین به‌نظر می‌رسد که باقی مسائل مطرح‌شده نوعی بهانه‌جویی بود. احمد قوام، در پاسخ به مسائل مطرح‌شده توسط استالین، دو مطلب را مدنظر قرار داد: اول، اهتمام خاص صمیمانه برای جلب رضایت و موافقت همسایه ایران، حتی در مسائلی که حق مطلق ایران بود، دوم اینکه در سراسر مذاکرات، عملی شدن و تحقق هرگونه توافقی بین دو طرف را مشروط به مطابقت با قانون اساسی ایران و تصویب مجلس شورای ملی شناخت؛ بدین معنا که کلیه مذاکرات و توافق‌های بین دو طرف، براساس قانون اساسی ایران، بدون تطابق با قوانین کشور و تصویب مجلس هیچ‌گونه ارزش قانونی نخواهد داشت.

علاوه بر مذاکرات شفاهی درباره موضوعات و مسائل ذکرشده، دو دولت بیانیه‌هایی نیز برای یکدیگر فرستادند.

در اولین بیانیه ایران، نکات زیر عنوان شد:

«۱ــ نیاز فوری کشور به تخلیه کامل ایران از قوای شوروی، چراکه حل مشکلات موجود در جامعه منوط به این امر می‌باشد؛ زیرا برای حل معضلات موجود و همچنین هرگونه اصلاحات در زمینه روابط سیاسی و اقتصادی فی‌مابین دو کشور باید به تصویب مجلس شورای ملی برسد و تا زمانی‌که قوای متفقین خاک ایران را تخلیه نکنند به موجب قانون منع انتخابات که در مجلس چهاردهم تصویب شده، انتخابات دوره پانزدهم مجلس صورت نخواهد گرفت.

۲ــ موضوع آذربایجان: آذربایجان طبق سوابق تاریخی و قانون اساسی جزو لاینفک ایران است و هیچ‌گونه مجوز تاریخی یا قانونی برای نهضت خودمختاری و اقدامات خلاف قانونی که در آنجا انجام گرفته و موجب ایراد لطمه و صدمه به تمامیت ارضی ایران گردیده، وجود ندارد.‍‍‍‍‍ موضوع آذربایجان با رعایت شرط اصلی مربوط به حفظ تمامیت ارضی ایران، با اجرای یک رشته اصلاحات به شرح ذیل، قابل حل است: اعلان عفو عمومی برای کلیه اشخاصی که در نهضت خودمختاری آنجا شرکت داشته‌اند؛ انتخاب فوری انجمن ایالتی با داشتن اختیارات زیر: حق نظارت در تنظیم بودجه محلی و در خرج و دخل مالیاتی، وضع مالیات محلی برای مصارف محلی از قبیل راه‌سازی و امور فرهنگی و بهداری و ...، حق نظارت در فروش و تغییر و نقل و انتقال املاک عمومی دولتی در استان آذربایجان با رعایت قوانین و مقررات موجوده در این باب، اظهار نظر در تعیین روسای پاره‌ای از ادارات دولتی از قبیل شهرداری و رییس فرهنگ و رییس شهربانی و رییس بهداری حتی استاندار.

۳ــ موضوع پیشروی نیروهای مسلح آذربایجان به سمت گیلان و تصرف قصبه «هشت‌پر» که بر این اساس دولت ایران تقاضای صدور دستورات لازم برای مامورین نظامی شوروی در گیلان را دارد تا از آزادی عمل ژاندارم‌های ایران در گیلان ممانعت ننمایند و همچنین موافقت نمایند نیروی کمکی از تهران برای ایجاد امنیت به گیلان اعزام شود».