تاریخ آموزش
کتاب‌های درسی در ایران از تاسیس دارالفنون تا انقلاب اسلامی-۱
حدود دو قرن پیش میان ایران و روسیه جنگ‌های نسبتا طولانی درگرفت و با وجود رشادت‌های سربازان ایرانی در حفظ کشور، شکست نصیب کشور شد و سرزمین‌های گرجستان و قفقاز از بدنه ایران جدا شدند.
اسفندیار معتمدی
حدود دو قرن پیش میان ایران و روسیه جنگ‌های نسبتا طولانی درگرفت و با وجود رشادت‌های سربازان ایرانی در حفظ کشور، شکست نصیب کشور شد و سرزمین‌های گرجستان و قفقاز از بدنه ایران جدا شدند. همین شکست و بستن دو عهدنامه ننگین گلستان و ترکمانچای، ایرانیانی را که گذشته پرتوان این سرزمین را می‌شناختند و به آینده آن امید داشتند با پرسش‌های جد‌ی روبه‌رو کرد. پرسش آن بود که لشکریان روسیه چه داشتند که ما نداشتیم؟ چگونه می‌توانیم نیرومند شویم و شکست و عقب‌ماندگی خود را جبران کنیم؟
اندیشمندان و اصلاح طلبان جامعه، وجود نظم و قانون و داشتن علم و فناوری‌های جدید را عامل پیروزی تشخیص دادند و چاره کار را، دست یافتن به آنها از راه تاسیس مراکز علمی و فنی، استخدام معلمان و مشاوران خارجی، اعزام محصل به خارج، انتشار روزنامه، ترجمه و تالیف کتاب‌های علمی‌و فنی و برقراری ارتباط با کشورهای پیشرفته یافتند و به دنبال فرصت مناسب برای عملی کردن‌این کارها بودند.با روی کار آمدن میرزا تقی‌خان امیرکبیر و استقرار سلطنت ناصرالدین شاه ١٢٦٤ ه. ق، اقدامات اصلاحی همه جانبه‌ای در کشور آغاز شد که یکی از آنها تاسیس دارالفنون و آغاز آموزش علوم و فنون جدید در‌ایران بود. اما ابتدا دارالفنون به ساختمان، معلم، برنامه، کتاب درسی و وسایل کار و بودجه نیاز داشت که آنها را امیرکبیر برنامه‌ریزی کرد.ابتدا امیرکبیر زمین ساختمان را نزدیک کاخ‌های سلطنتی و در مجاورت میدان توپخانه از هر جای دیگر مناسب‌تر تشخیص داد و پس از موافقت شاه از میرزا رضاخان، مهندس تبریزی خواست نقشه ساختمان را تهیه کند. میرزا رضاخان نقشه عمارت را شبیه سربازخانه‌ای که در انگلیس دیده بود‌ترسیم و آماده کرد. معمار ساختمان، استاد محمدتقی معمارباشی جد مادری کامران میرزا، پسر ناصرالدین شاه بود که در مدت دو سال (از ١٣٦٦ تا ١٣٦٨) ساختمان را به پایان رساند. امیرکبیر نسبت به پیشرفت کار ساختمان و تاسیس مدرسه بسیار علاقه‌مند بود به طوری که هر وقت فرصتی می‌یافت به سرکشی ساختمان و کار بنایان می‌پرداخت. همزمان با شروع کار ساختمان مدرسه، امیرکبیر از داودخان، که زبان فرانسه می‌دانست، درخواست کرد که به اتریش برود و شش نفر معلم دانا و ماهر اتریشی را برای مدت شش سال استخدام کند. سالانه با هزینه رفت و آمد حقوق هر معلم را حداکثر چهار هزار و چهارصد تومان مشخص کرد.پس از مدتی دستور داد که یک معلم که فیزیک و شیمی و دواسازی درس بدهد و دو نفر که در معدن سررشته داشته باشند استخدام کند. جان داودخان، مترجم اول دولت علیه‌ایران، پس از سفر به اتریش هفت معلم، هر یک به مدت پنج سال، با قراردادی مشخص استخدام کرد و به‌ایران فرستاد. پنج نفر از استادان درست دو روز پس از عزل امیرکبیر از صدارت به تهران رسیدند و استقبال شایسته‌ای از آنها نشد. این استادان رشته‌های پیاده نظام، توپخانه، مهندسی، طب و جراحی، داروسازی و معدن را دایر کردند. نخستین کتاب‌های درسی را، پس از چند سال که استادان خارجی در کلاس‌ها به طور عملی تدریس کرده بودند، مترجمان آنها با استفاده از یادداشت‌هایی که خود آماده ساخته بودند یا کتاب‌هایی که آن استادان از خارج آورده یا در‌اینجا نوشته بودند، فراهم آوردند.
این کتاب‌ها در چاپخانه دارالفنون به صورت چاپ سنگی تهیه می‌شد و در دسترس دانشجویان قرار می‌گرفت. از سوی دیگر در این ایام علاقه و پشتکار اولین گروه معلمان‌ایرانی و خارجی دارالفنون بسیار چشمگیر بود. آنها همه لوازم کار خود اعم از کتاب، آزمایشگاه، کارگاه، عکاسخانه و چاپخانه را شخصا تهیه کردند و با آنکه دانشجویان آنها فرزندان شاهزادگان و درباریانی بودند که آمادگی و پشتکار لازم را نداشتند، باز هم توانستند دانش آموختگانی را تربیت کنند که برای آنان جانشینان شایسته‌ای باشند.نخستین مشکلی که برای تهیه کتاب‌های درسی وجود داشت، نداشتن اصطلاحات علمی‌تعریف شده‌ای بود که به جای واژه‌های خارجی به کار رود. نداشتن کاغذ و مرکب مرغوب، فقدان استادکار ماهر و تجهیزات ناقص از دیگر مشکلاتی بود که همه آنها با مدیریت و کمک علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه وزیر علوم و رضاقلی خان هدایت معروف به باشی، ناظم و سرپرست مدرسه، برطرف می‌شد. همچنین نخستین مدیران دارالفنون از دانشمندترین و آگاه‌ترین اشخاص عصر خود بودند و همین مدیریت آگاهانه سبب شد که استادان خارجی هر سال یک کتاب بنویسند و مترجمان ایرانی آن کتاب‌ها را به فارسی برگردانند. چند نمونه از نخستین کتاب‌هایی که در دارالفنون تدریس می‌شد:١. میزان‌الحساب، تالیف موسیو کریشش؛ ترجمه محمدزکی‌میرزا مازندرانی. تهران: دارالفنون ١٢٧٤ ق.٢. فیزیک، کریشش نمساوی*؛ ترجمه میرزازکی مازندرانی. تهران: دارالفنون١٢٧٤ ق.٣. کتاب تشریح بدن الانسان، پولاک، تهران: دارالفنون ١٢٧٠ق، ۳۵۵ صفحه.٤. کتاب جبر و مقابله، مولف بهلر فرانسوی، ترجمه عبدالرسول‌خان مهندس اصفهانی، به اهتمام رضاقلی، ناظم مدرسه دارالفنون، ۲۵۶ ص.٥. زبده الابدان، جان. ال. شلیمر فلمنکی به دستیاری محمدتقی بن محمدهاشم انصاری طبیب کاشانی، ۱۲۷۹ ق.٦. زبده الحکمه، پولاک نمساوی؛ گردآوری میرزا علی نقی آقا محمداسماعیل، تهران، ١٢٧٢ ق. ٧. جراحی : مشتمل بر دو جلد و یک رساله در کحالی، پولاک نمساوی، تهران، ۱۲۷۳، ۳ درج در یک مجلد.
*در آن هنگام به کشور اتریش نمسه می‌گفتند.
ارسال نظر