بانک روسی در برابر بانک ملی و بانک آلمانی-۷
وقتی گوتمن به‌ایران آمد
شاهان قاجار نمی‌توانستند حکومت مرکزی نیرومندی تاسیس کرده و با اخذ مالیات از شهروندان اداره کشور را ممکن سازند. آنها عموما دنبال استقراض بودند و چون روس و انگلیس دیگر نمی‌خواستند این کار را انجام دهند، به آلمانی‌ها روی آوردند. مشیرالدوله در عملی شدن قرار فوق‌الذکر گویا جنبه موافقی نشان داده و حتی اظهار می‌داشت که دولت‌ایران حاضر است، یادداشتی امضا نموده و اطمینان دهد که بانکی را که دولت آلمان در آتیه به حکومت ایران معرفی خواهد نمود به رسمیت شناخته و با او مساعدت نماید. خاتمتا چنین می‌گفت که چون با وضعیت‌ایران ایجاد چنین بانکی فعلا خیلی لازم است، لذا تا سه هفته دیگر باید جواب رسمی از طرف دولت آلمان داده شود. ریخت فن چیرشکی وزیر‌امور خارجه وقت آلمان نیز در ٢٠ ژوئن ١٩٠٦ طی مراسله‌ای به دفتر تجارتی آلمان در تهران موافقت دولت آلمان را با پیشنهاد حکومت مرکزی ایران اعلام کرده، توصیه نمود تا انجام بررسی‌ها و مطالعات لازم، موضوع فوق هم از سوی حکومت‌ایران و هم دفتر تجارتی آلمان در تهران مخفی نگه داشته شود.
چند ماهی پس از پیروزی انقلاب مشروطیت با تمایلی که دولت جدید ایران برای اخذ قرضه از آلمانی‌ها و نیز تاسیس بانک آلمانی در ایران نشان داده بود، ماموری از سوی بانک شرقی آلمان و دولت آن کشور وارد تهران شد تا پیرامون موضوع، تحقیق و بررسی کرده با مسوولان‌امر مذاکره کند، اما چنانکه از اسناد و مدارک برجای مانده برمی‌آید پیش از آغاز مذاکراتش با دولت‌ایران درصدد برآمد با سفارت‌های روس و انگلیس در تهران ملاقات کرده و به نوعی نظرات موافق آنان را به طرح تاسیس بانک آلمانی در ایران جلب کند. هاشم محیط مافی در این باره می‌نویسد:
از اوایل مشروطیت‌ایران شنیده شده و می‌شود که از طرف مغرب یک صیاد چابک دست با نهایت چابکی کمند تسخیر به ایران می‌افکند و خیال صید کردن ما را دارد. مجملش این است که دولت آلمان در ایران می‌خواهد بانک تاسیس نماید.
مامورش وارد طهران گردیده و در اینجا است. این حرف مدتی است در طهران و مجلس و اکثر انجمن‌ها مطرح است، از طرف مجلس که انتشار نداده‌اند. معلوم نیست چه خبر است.
از قراری که تلگرافات خارجه خبر می‌دهد کوتمان که مامور تاسیس بانک است به طهران وارد شده قبل از آنکه با کارگزاران دولت‌ایران گفت‌وگو از ماموریت خود بکند و به دولت ایران معرفی شود، بدوا با وزرای مختار دولت آلمان و روس و انگلیس در طهران ملاقات کرده و به‌ایشان معرفی شده، چه محشری است که مامور بانک از آلمان می‌آید باید خود را به وزرای مختار دولتین مزبور معرفی کند، [با] مختصر مطالعه در این قضیه خیلی مطالب کشف خواهد شد. اگر در حقیقت دولت در ایران اختیار مملکتش دست کسی نیست، خودمختار است، چرا وکیل بانک آلمان اول باید سفیر روس و انگلیس را راضی کند و از دو سفیر اجازه حاصل نماید. مگر دولت‌ایران مطیع اجانب است؟ مگر سفرای مزبور کدخدای مملکت ایران هستند؟...
مذاکرات گوتمان نماینده بانک شرقی آلمان با اولیای دولت‌ایران تا ٢٤ ژوئن ١٩٠٧ ادامه یافت و نهایتا طرفین برای تاسیس شعبه بانک شرقی آلمان در تهران به توافقاتی دست یافتند. در قرارنامه تاسیس بانک شرقی آلمان در ایران که در ٢٤ ژوئیه ١٩٠٧، ١٣ جمادی‌الثانی ١٣٢٥ به تایید طرفین رسید و شامل یک مقدمه و چهارده فصل است، اعطای وام به دولت‌ایران پیش‌بینی شده و نیز برای بسط فعالیت تجاری این بانک در‌امور مختلف اقتصادی تسهیلاتی در اختیار امتیازداران نهاده شده بود. در این قرارنامه که البته مفاد آن تا حد زیادی محدودکننده حوزه فعالیت بانک‌های شاهنشاهی و استقراضی در ایران بود، چنین می‌خوانیم:
بر وفق قرارداد هشتم جمادی الاول مطابق اول ژوئیه ١٩٠٦ موشح به دستخط مظفرالدین شاه که به مضمون آن دولت اعلیحضرت شاهنشاهی ایران اجازه داده است که یک بانک آلمانی مقیم طهران او را تصدیق کرده باشد، بانکی در ایران تاسیس نماید. لهذا در این موقع که سفارت آلمان دویچ اوریانت بانک اگتیسن کزل شافت (بانک شرقی آلمان شرکت آنونیم) مقیم برلن را به دولت علیه‌ایران معرفی می‌نمایند، مذاکرات لازمه قبل از انقضای مدت مقرره در قرارداد مذکور در طهران شروع شده فصول ذیل تشریح آن قرارداد مقرر می‌گردد.
فصل اول: دولت اعلیحضرت شاهنشاهی به موجب قرارداد حاضر به دویچ اوریانت بانک اگتیسن کزل شافت مقیم برلن که نماینده آن مسیو هربرت گوتمان مدیرکل بانک مزبور است اجازه می‌دهد که در مملکت ایران بانکی تاسیس نمایند که اقلا دارای دو کرور تومان سرمایه باشد. این قرارداد تا مدت چهل و پنج سال(از روزی که قرارداد حاضره به‌امضا برسد برقرار خواهد بود و بانک مزبور) می‌تواند در سایر شهرهای ایران شعبات تاسیس نماید. مرکز‌این بانک در ایران در دارالخلافه طهران خواهد بود.
فصل دویم: بانک آلمانی اجازه همه قسم معاملات نقدی و تجاری دارد چه از برای خودش چه از برای غیر، مشروط براینکه هیچ یک از‌این معاملات مخالف عهدنامه‌ها و قوانین مملکتی و مذهبی ایران نباشد. بانک متعهد می‌شود که بروات دولتی را که به عهده خود بانک حواله نشده است نه تنزیل کند و نه به اعتبار آنها مساعده به صاحبان آنها بدهد.
فصل سیم: در صورتی که یکی از اتباع دولت علیه‌ایران قرضی از بانک آلمان کرده و در مدت شش ماه بعد از انقضای وعد وجه آن را نپرداخته باشد، در این حال دولت علیه شخص مدیون را در صورت تمکن ملزم خواهد کرد که مطالبات بانک را به انضمام تمامی‌مخارج آن به بانک بپردازد. در صورتی که‌امر به عزمی‌منجر شود بانک نسبت به سایر ذوی‌الحقوق که مطالبات آنها به ثبوت رسیده باشد ترجیح و تقدیم نخواهد داشت.
فصل چهارم: دولت علیه‌ایران عده‌ای سرباز موسومه را برای قراولی مرکز و شعبات بانک آلمانی خواهد داد.
فصل پنجم: بانک آلمانی مجاز است که مبل و ضروریات دفتری که برای مرکز بانک و سایر شعبات خود لازم داشته باشد در نوبت اول بدون گمرک وارد نماید.
فصل ششم: مادامی که آوردن نقره و سکه کردن آن آزاد است، بانک آلمان در مدت این قرارنامه درآوردن نقره و دادن به ضرابخانه برای سکه مجاز است و در صورتی که دولت قانون تازه در این باب وضع نماید. بانک آلمانی هم در حکم سایر بانک‌ها خواهد بود.
فصل هفتم: در صورتی که ما بین دولت علیه و بانک آلمانی اختلافی ظاهر گردد، هر یک از طرفین یک یا دو نفر حکم اختیار خواهند نمود که حکم‌ایشان قاطع خواهد بود و در صورت عدم توافق بین حکم‌های مزبوره معزی الیهم یک نفر را اختیار کرده به هر طرف رای داد همان قاطع خواهد بود.
فصل هشتم: دویچ اوریانت بانک اگتسین کزل شافت متعهد می‌شود که بانک را در ایران در مدت دو سال از تاریخ‌امضا شدن این قرارداد باز نماید و بانک وقتی مفتوح خواهد بود که اداره در طهران تشکل داده باشد و سرمایه مذکور در فصل اول پس از انقضای مدت یک سال نقدا تحویل اداره بانک داده شده باشد. اگر بانک آلمانی این تعهد را در مدت مذکوره به جای نیاورد، این قرارداد از درجه اعتبار ساقط خواهد بود.
ارسال نظر