اقتصاد بدون نفت ایران-1

کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در ایران، از مسائل بحث‌برانگیز تاریخی شده است و پژوهشگران پرشماری در ایران و خارج از ایران درباره علل و دلایل کودتا و پیامدهای آن کتاب نوشته‌اند. مصطفی علم اقتصاددان ایرانی است که سال‌ها در وزارت خارجه ایران فعالیت کرده است. این کتاب که توسط غلامحسین صالحیار به فارسی برگردانده شد، مسائل متعددی را بررسی کرده است که یکی از این مباحث «اقتصاد بدون نفت ایران است» که آن را در چند شماره درج خواهیم کرد.

جرج استوکینگ می‌نویسد: «برای جلوگیری از ملی شدن (نفت) انگلیس‌ها تمام استراتژی‌های خود را در زمینه‌های دیپلماتیک، بازرگانی و اقتصاد به کار گرفتند. اما آنچه بیش از همه به ایران لطمه زد، تحریم نفت بود که ثبات سیاسی و اقتصادی کشور را به خطر انداخت. از آغاز تحریم نفت، در نیمه سال ۱۹۵۱ ایران به کوشش‌های مداومی دست زد تا نفت خود را مستقیما به جهان خارج، با قیمتی نازل -که از لحاظ هر خریدار اغواکننده بود- بفروشد، اما فقط به دلیل تحریم خارق‌العاده بریتانیا و «کارتل نفت» تمام این کوشش‌ها عقیم ماند. ایران فقط یک بار موفق شد در این تحریم رخنه‌ای ایجاد کند و «کارتل» را مشوش نماید. جریان از این قرار بود که در فوریه سال ۱۹۵۲ «شرکت ملی نفت ایران» موفق به انعقاد قراردادی برای فروش ۴۰۰ هزار تن نفت به یک شرکت ایتالیایی به نام EPIM گردید. این شرکت که قبلا نیز تحریم نفت مکزیک را توانسته بود در هم شکند، با فرستادن یک کشتی نفتکش کوچک به نام «رزماری» به بندر معشور، درصدد برآمد ابتدا چگونگی وضع حرکت دریایی را مورد آزمایش قرار دهد. آنگاه «رزماری» در بندر معشور یک هزار تن نفت زد و عازم آب‌های ایتالیا شد.

(AIOC) هم به نوبه خود پیشنهاد کرد بریتانیا علیه هر کشوری که دادگاه‌های آن مقررات تحریم نفتی علیه ایران را رعایت نکند، در دادگاه اقامه دعوی نماید. اما فیتز موریس، مشاور حقوقی وزارت خارجه این نظریه را رد کرد و گفت: مشکل است بریتانیا در دادگاه جهانی ثابت کند که ملی کردن نفت ایران اقدامی غیرقانونی است.

پس از آن که روشن شد تحریم نفتی بریتانیا علیه ایران شکسته است، کمپانی ژاپنی ایدمیتسو کوزان درباره انعقاد یک قرارداد آزاد و فی‌البداهه برای خرید هر مقدار از نفت ایران، با تخفیف ۵۰ درصد نسبت به نرخ تثبیت شده هر بشکه نفت خلیج‌فارس، وارد مذاکره شده و در نیمه ماه آوریل ۱۹۵۳ نفتکش ژاپنی «منیسومارو» در بندر آبادان بارگیری کرد. سفارت انگلیس در توکیو به این اقدام به شدت به وزارت خارجه ژاپن اعتراض کرد و خاطرنشان ساخت: «تصور نمی‌رود دیگر تامین‌کنندگان نفت ژاپن، اعم از آمریکایی و انگلیسی، به مساله معامله ژاپنی‌ها در مورد خرید نفت (ایران) با نظر مساعدی نگاه کنند.»

مقامات ژاپنی هیچ عکس‌العملی نشان ندادند و فقط گفتند تمام وزرای دولت برای مبارزات انتخاباتی به حوزه‌های انتخابیه خویش رفته‌اند و در غیاب آنها هیچ‌کس نمی‌تواند در مورد تقاضای انگلیس اتخاذ تصمیم کند. (AIOC) در دادگاه‌های ژاپن اقامه دعوی کرد، ولی توفیقی به دست نیاورد.

کسب این موفقیت‌ها در شکستن تحریم نفتی، آرژانتین را نیز که از خود تانکرهای نفتکش هم داشت، تشویق کرد که هیاتی را برای خرید مقادیر عظیمی نفت به تهران بفرستد. مذاکره‌کنندگان آرژانتینی تقاضای ۴۰ درصد تخفیف داشتند، ولی ایرانی‌ها که تصور می‌کردند دیگر کار تحریم تمام شده است، زیر بار بیش از ۳۰ درصد تخفیف نرفتند و مذاکرات بر هم خورد.

اندکی قبل از این مذاکرات، چین کمونیست به (NIOC) پیشنهادی برای خرید مقادیر معتنابهی نفت داده بود، ولی هندرسن سفیر آمریکا در تهران به مصدق هشدار داد انجام چنین معامله‌ای، لطمه‌ای غیرقابل پیش‌بینی به موضع ایران در جهان آزاد خواهد زد. گرچه مصدق به هندرسن پاسخ داد این بسیار غیرعادلانه‌ است که غرب از یک طرف نفت ایران را تحریم کند و از طرف دیگر به ما بگوید که نفت خود را به کشورهای بلوک کمونیست نفروشید، معذالک تاکید کرد که ایران قصد فروش نفت به چین را ندارد.

فروش نفت ایران با تخفیف‌های بسیار قابل ملاحظه، مصادف شد با سقوط ۴۰ درصد از کرایه تانکرهای نفتکش، که دلیل آن تشدید رقابت کمپانی‌های حمل و نقل دریایی نفت، افزایش تعداد تانکرها و دیگر عوامل بین‌المللی بود.

از این رو کمپانی‌هایی که به مقررات تحریم انگلیس‌ها توجه نمی‌کردند، توانستند نفت خود را با قیمت‌هایی بسیار پایین‌تر از قیمت‌های «کارتل» به بازارهای جهان عرضه کنند. کمپانی‌های نفتی مستقل آمریکایی ناگزیر به وزارت خارجه آن کشور فشار آوردند که اجازه دهد از ایران نفت خریداری کنند.

وزارت خارجه آمریکا به انگلیس هشدار داد که «حتی بدون توجه به تخفیف‌های عظیم ایران، با قیمت‌های جدید کرایه نفتکش‌ها، باز هم فروش نفت ایران در هر بازاری در آمریکا، حتی در سواحل غربی سودآور خواهد بود.» وزارت خارجه آنگاه به دولت بریتانیا توصیه کرد قبل از آنکه موقعیت انگلیس، از نظر چانه‌زدن با ایران، از وضع کنونی هم خراب‌تر شود، در مورد پرداخت غرامتی که باید از طریق نفت ایران تامین شود به توافقی با آن کشور برسد، به خصوص که پس از این توافق هم نفت ایران را می‌توان به بهای ارزانی خرید.