عصر امتیازات به خارجیان

لرد کرزن

ناصرالدین شاه قاجار در دوران افول، قدرت مطلقه‌ای که نشان می‌داد، نیاز به منابع مالی داشت که از داخل و از شهروندان نمی‌توانست به دست بیاورد. او برای جمع‌آوری پول و همچنین دیدن اروپا چند بار به خارج از ایران مسافرت کرد و با دادن امتیاز به خارجی‌ها تلاش کرد خزانه‌اش را پر پول نگه‌دارد. آنچه می‌خوانید، بخش‌هایی از نوشته‌ پیتر آوری استاد تاریخ دانشگاه کمبریج است.

پیش از اینکه ناصرالدین شاه در سال ۱۸۷۳ [۱۲۹۰هجری] عازم سفر اروپا شود، سپهسالار معتقد بود که برای پرداخت غرامات جنگ به روسیه بایستی وجوه موردنظر را از اعطای امتیاز به یک شرکت انگلیسی تامین کرد و این اندیشه خود را نیز جامه عمل پوشاند. امتیاز به یک تبعه انگلیس به نام بارون جولیوس - رویتر (Baron Julius Reuter)داده شده و این نخستین امتیاز بزرگی است که دولت ایران به خارجیان داده است. در این امتیازنامه، حق احداث راه‌آهن در سراسر ایران، استخراج معادن و ایجاد یک بانک ملی [شاهنشاهی] به بارون رویتر داده شده بود. به نظر می‌رسید که شاه با دادن این امتیاز توانست هزینه سفرهای خود به اروپا را تامین نماید.

شیوه تفکر ناصرالدین شاه در دادن امتیازات به خارجیان از سوی اشراف و اعیان نیز دنبال گردید. پس از امضای امتیازنامه رویتر، اعیان و اشراف دریافتند که از راه دادن یک امتیاز بزرگ به خارجیان درآمدهای سرشار و نامشروعی نصیب آنها خواهد گشت و حسرت آنان از اینکه در انعقاد امتیازنامه رویتر شرکت نداشته‌اند، جبران خواهد شد. اشراف و اعیان می‌توانستند در این بازار گرم امتیازات، یک منبع جدید ثروتمندشدن را بیابند.ناصرالدین شاه به محض اینکه به روسیه رسید [۱۲۹۰ هجری] دچار تکدر خاطر گردید، زیرا ملاحظه کرد که میزبانان روسی او از امتیازنامه رویتر خوشنود نیستند. این عکس‌العمل روسیه کلا حیرت‌آور نبود، اما شیوه زورگویانه‌ای که روس‌ها در ابراز نارضایی خود به کار بردند، شاه را ناراحت کرد. هنگامی که ناصرالدین شاه به لندن رسید، بسیار حیرت کرد که زمامداران انگلیسی نیز به طرح‌های رویتر علاقه‌ای نشان نمی‌دهند، لذا پس از بازگشت به ایران، امتیازنامه مزبور را [در سال ۱۲۹۰ هجری / ۱۸۷۳] لغو کرد. لکن در سال ۱۸۸۹ [۱۳۰۶ هجری] برای دلجویی از بارون رویتر که ۰۰۰/۴۰ لیره وثیقه‌اش از دست رفته بود، اجازه تاسیس بانک شاهنشاهی را به وی داد. بانک شاهنشاهی توسط رویتر تاسیس گردید و صاحب امتیاز و از حق انتشار اسکناس و بهره‌برداری از کلیه معادن ایران، به جز سنگ‌های گران‌قیمت و طلا و نقره برخوردار شد.

لرد کرزن در سپتامبر ۱۸۸۹ به عنوان عالی جناب کرزن از ایران دیدار کرد و در کتاب معروف خود [ایران و قضیه ایران] به هجوم جویندگان امتیاز به تهران پس از گشایش اولین خط تلگراف هند و اروپا در ۱۸۶۵ اشاره کرده است. در سال ۱۸۷۲تعداد جویندگان امتیاز به اندازه‌ای زیاد شده بود که شاه ترجیح می‌داد با یک صاحب‌امتیاز قدرتمند مانند رویتر روبه‌رو شود تا اینکه با جویندگان متعدد امتیاز سر و کار پیدا کند که با یکدیگر به رقابت برخاسته و وضع مالی خوبی نداشتند. وقتی کرزن وارد ایران شد، نزدیک به پانصد نفر از جویندگان امتیاز که «همه از قماش کلاهبرداران بودند»، در تهران سرگردان شده بودند.

یک سال پیش از ورود کرزن به ایران[۱۸۸۸]، برادران لینچ (Lynch Brothers) امتیاز کشتیرانی در آب‌های سفلای رود کارون را به دست آوردند. اگرچه این امتیاز چندان بزرگ و پرمنفعت نبود، لکن دو مزیت داشت: اول اینکه راه تجارتی کوه‌های زاگرس به اصفهان را گشود و بر مبنای آن ارتباط اصفهان با خلیج‌فارس از طریق موتور لینچ تسهیل شد که ازنام شرکت یادشده گرفته شده بود؛ دوم اینکه، امتیاز کارون راه را روی تحولات مهم‌تر در استان خوزستان هموار کرد و نزدیک به بیست سال بعد این استان مرکز صنعت نفت ایران شد. کاوشگران نخستین نفت، در اوایل سال ۱۹۰۰ از تسهیلات شرکت لینچ برای حمل‌و‌نقل دریایی و نیز از تجارب کارمندان آن، بهره‌‌مند شدند. یک جنبه جالب از امتیاز شرکت لینچ این بود که دولت ایران از سر احتیاط و دوراندیشی به شرکت مزبور اجازه ساختن تاسیسات دائمی که متعلق به آنان باشد، نداد. این موضوع، به‌رغم مقررات معاهده ترکمانچای بود که به بازرگانان روسی اجازه داشتن تاسیسات دائمی و مالکیت انبارها و ورود محدود کالا را داده بود.اگرچه کشور با شتاب وارد عصر امتیازات می‌گردید، ولی رویه حزم و احتیاط شاه نسبت به برادران لینچ ظاهرا ثابت می‌نماید که شاه از دادن امتیازات جدید ناراحت بود. زیرا ناگزیر بود در اعطای هر امتیازی که به عنوان دادن قسمتی از خاک یا اموال ملت به خارجیان محسوب می‌گردید، عواطف و احساسات مردم را مدنظر بگیرد، اما آمادگی جویندگان امتیاز برای پرداخت مبالغ عمده نقدی و در شرایطی که دولت به پول نیاز داشت چنان او را وسوسه می‌کرد که تاب پایداری در برابر این وسوسه را نداشت. نبودن وسایلی که با آنها بتواند به پیشرفت علمی شبیه کشورهای خارجی دست یابد، ایران را بیشتر و بیشتر آلوده این امتیازات می‌کرد.