معایب اجرای طرح اقتصادی ترومن در ایران و جهان

جان فاستردالس وزیر خارجه دولت آیزنهاور

علیقلی اردلان، وزیر امور خارجه ایران گزارشی از کمک‌های اقتصادی و مالی آمریکا به ایران براساس اصل چهارترومن را که توسط سفارت ایران در واشنگتن انجام شده بود، تقدیم نخست‌وزیر وقت ایران می‌کند. در همین حال گزارشی از سوی سرممیز کل حساب‌های دولت آمریکا به کنگره داده می‌شود که به معایب اجرای این اصل در ایران و سایر دولت‌های وقت پرداخته است.طرح ترومن که از پیامدهای پس از جنگ جهانی دوم است دارای موضوعات اقتصادی، سیاسی، نظامی و اجتماعی بوده که به منظور مبارزه با نفوذ کمونیسم در جهان به اجرا درآمده است.بخش دیگری از این اسناد که برگرفته از کتاب «اسنادی از اصل چهارترومن در ایران» است، در شماره امروز تقدیم خوانندگان محترم می‌شود. گزارش سفارت ایران در واشنگتن

از سفارت ایران در واشنگتن راجع به کمک‌های اقتصادی و مالی آمریکا گزارشی رسیده است که خلاصه آن ذیلا به عرض می‌رسد:

همین که جنگ دوم جهانی به پایان رسید و ژاپن نیز تسلیم شد، بلافاصله مساعدت‌ها و کمک‌های مالی آمریکا به متحدین خود که میزان آن تحت عنوان وام و اجاره به ۴۸ میلیارد و پانصدهزار دلار بالغ گردیده بود قطع گردید و این موضوع دلیل بر این بود که هیچ یک از احزاب با ادامه کمک‌ها که در زمان جنگ صرفا به منظور حصول پیروزی به عمل می‌آمد موافق نبودند. ولی بر اثر خسارات ناشیه از جنگ، بنیه اقتصادی و مالی کشورهای اروپایی به قدری ضعیف شده بود که اگر این خسارت جبران نمی‌شد خطر بروز و نفوذ کمونیزم در این کشورها روز به روز زیادتر می‌گردید. لذا آمریکا ناچار شد سیاست خارجی خود را بر مبنای کمک‌های اقتصادی و مالی به کشورهای دولت قرار دهد و به عناوین مختلف که اهم آن طرح مارشال و برنامه ۱۹۴۹ ترومن معروف به «اصل چهار» می‌باشد به کشورهایی که در جنگ خسارت دیده یا در معرض خطر کمونیزم بودند کمک نمود و میزان این کمک‌ها از اول ژوئیه ۱۹۴۵ تا ۳۰ ژوئن ۱۹۵۵ به میزان ۰۰۰/۲۰۸/۳۳۶/۵۱ دلار بالغ گردید. در این مدت همواره زعمای قوه‌مقننه و مجریه، موقتی بودن کمک‌های خارجی را گوشزد نمود و هر سال کوشش نموده‌اند، بلکه از میزان آن کاسته شود و مخصوصا تمایل اکثریت نمایندگان حزب جمهوری‌خواه در مجلسین تاکنون بر این بوده است که اگر واقعا نشود کمک‌ها را به کلی قطع نمود، لااقل تا حد ممکن تقلیل داده شود، اما سیاست جدید دولت شوروی و اعطای وام‌های کم سود و مدت‌دار و اعزام کارشناسان و کمک‌های دیگر که به وسیله‌ آنها شوروی در کشورهای آسیا و خاورمیانه نفوذ خود را توسعه می‌دهد دولت آمریکا را بر آن داشته است تا کمک‌هایی را که جنبه موقتی داشته دائمی سازد و بر میزان آن چه از لحاظ مبلغ و چه از لحاظ مدت بیافزاید و به همین جهت آقای جان فوستر دالس، وزیر امور خارجه آمریکا در مصاحبه مطبوعاتی اخیر خود به این نکته اشاره کرد و اظهار داشت کمک‌های خارجی آمریکا تا مدت قابل ملاحظه‌ای باید ادامه یابد.

آقای دالس در مصاحبه‌ مطبوعاتی اظهار داشت که دولت آمریکا در نظر دارد برای سال مالی آینده معادل ۰۰۰/۰۰۰/۹۰۰/۴ دلار اعتبار بگیرد، ولی این مبلغ تمام به مصرف نخواهد رسید. کمک‌های اقتصادی و نظامی سال ۱۹۵۶ بالغ بر ۰۰۰/۰۰۰/۲۰۰/۴ دلار در دو سال ۱۹۵۷ به میزان ۰۰۰/۰۰۰/۴۰۰/۴ دلار خواهد بود و از دویست میلیون دلاری که بر اعتبارات افزوده می‌گردد مبلغ یکصدمیلیون دلار به بودجه مخصوص رییس جمهوری اختصاص خواهد یافت که صرف کمک به خاور دور،‌یعنی پاکستان و کشورهای عضو پیمان جنوب شرقی آسیا و فرمز و ژاپن و هند و کره و هند و چین خواهد شد و یکصدمیلیون (دلار) دیگر به مصرف خاورمیانه، از جمله ساختمان سد آسوان در مصر خواهد رسید.آقای دالس ضمنا اضافه نمودند که دولت آمریکا مایل نیست کمک کردن به دیگران را به خود انحصار و اختصاص دهد و از هرگونه مساعدتی که به کشورهای عقب‌مانده شود که باعث تقویت و تامین استقلال آنان گردد حسن استقبال خواهد نمود، ولی اشکال در این است که دولت شوروی در گذشته عملا نشان داده که به دیگران چشم طمع دارد و اساسا دولت شوروی که نمی‌تواند مانند آمریکا مازاد داشته باشد و بسیاری از مردم آن فاقد وسایلی هستند که مایحتاج اولیه نامیده می‌شود، چگونه می‌تواند به دیگران کمک اقتصادی نماید.

وزارت امور خارجه

خلاصه گزارشی که از طرف سرممیز کل حساب‌های دولت آمریکا به کنگره داده شده است.

وضع غیرعادی که بعد از ملی کردن صنعت نفت در ایران وجود داشت بهترین عاملی بود که در نوع و میزان کمک به ایران در چند سال گذشته دخالت داشته است، به طوری که مقامات اصل چهار در تهران اظهار می‌دارند بیشتر تصمیماتی که درباره اجرای این برنامه در ایران گرفته شده بر مبنای احتیاجات فوری اقتصادیات این کشور بوده است و به عقیده اداره همکاری‌های بین‌المللی در واشنگتن اجرای برنامه اصل چهار در ایران برای دولتین ایران و آمریکا دارای نتایج رضایت‌بخش و قابل توجهی می‌باشد. لیکن با بازگشت وضع عادی در ایران اداره همکاری‌های بین‌المللی از اوایل تابستان گذشته در سیاست‌ عمومی خود تجدیدنظر کرده و تصمیم گرفته است که به عوض اجرای برنامه‌های فوق‌العاده کوتاه مدت، برنامه‌های طویل‌المدت کمک فنی و اقتصادی را هدف خود را قرار دهد. این اداره موفق شده است که بر اشکالات اداری که سابقا با آن مواجه بوده است فائق آید. اینک ما در پایین، خلاصه نتیجه بررسی خودمان را درباره اشکالات و معایبی که در اثر مطالعه ما روشن شده است و نیز اقداماتی که از طرف اداره همکاری‌های بین‌المللی در واشنگتن و همچنین میسیون اصل چهار در تهران انجام گرفته است به اطلاع می‌رسانیم.

برنامه کمک در سال‌های ۱۹۵۲ و ۱۹۵۳ دارای معایب اداری برجسته‌ای بوده است، زیرا در نتیجه عجله و فوریتی که برای دادن کمک به ایران وجود داشت به اضافه آماده نبودن دستگاه اداری اصل چهار در واشنگتن، باعث این شد که قبل از این که اجرای برنامه و مقررات مالی خود را تکمیل کرده باشد، تعهدات اجرای برنامه وسیعی را در ایران قبول نماید. ما در ضمن بازرسی به معایب زیر برخورد کردیم:

۱ - تا قبل از اکتبر ۱۹۵۲ [مهر ۱۳۳۱] پرداخت ریال‌هایی که برای مخارج محلی در اختیار میسیون اصل چهار گذاشته شده بود به وسیله مامور رسمی پرداخت‌های دولت آمریکا در ایران انجام نگرفته و مستقیما به وسیله میسیون به مصرف رسیده است (این مامور در سفارت آمریکا انجام وظیفه می‌کند. مترجم).

۲ - ریال‌های نامبرده در بالا به دستگاه‌های دولتی ایران پرداخته شده بدون این که از این دستگاه‌ها صورت‌حساب رضایت‌بخشی درباره مصرف این ریال‌ها اخذ گردد. این نوع نظارت‌ها در سال‌های بعد با تشکیل صندوق‌های مشترک و به خصوص صندوق مشترک اصلی در آوریل ۱۹۵۴ انجام گرفته و ضمنا تشکیل صندوق‌های مشترک باعث شد که عملیات صندوق‌های مشترک و مقررات اداری آنها زیر نظر میسیون اصل چهار قرار بگیرد.

۳ - نگاه نداشتن دفاتر صحیح در سال ۱۹۵۲ باعث این شد که تا سال ۱۹۵۴ نتوان کاملا به تعهدات سال مالی ۱۹۵۲ رسیدگی کرد.

۴ - دلارهایی که به طور بلاعوض جهت خرید وسایل در خارج از ایران در اختیار دولت ایران گذاشته شده بود بدون در نظر گرفتن مقررات مالی که ایجاب می‌کرد فقط با باز کردن اعتبار اسنادی در یکی از بانک‌های آمریکا مورد استفاده قرار گیرد به مصرف رسیده است، ولی از سپتامبر ۱۹۵۲ استفاده از این دلارها طبق مقررات انجام گرفته است.

۵ - نداشتن مقررات حسابداری روشن و متبحر جهت مصرف دلارها و ریال‌هایی که مورد احتیاج برنامه‌های مشترک بوده است، گزارش تعهدات و مخارج طرح‌ها به طوری که مطابق مواد موافقت‌نامه‌های مربوطه باشد در ژوئن ۱۹۵۵ کامل شده است. دستگاه پیچیده‌ای که به وسیله آن برنامه کمک اجرا می‌شود باید ساده شده و کمک مالی بیشتری از طرف دولت ایران بشود و همچنین اجرای برنامه به دستگاه‌های دولتی محول شود.

مسوولان میسیون اصل چهار متوجه شده‌اند که دستگاه مفصلی که از طرف دولتین ایران و آمریکا جهت استفاده از برنامه کمک مشترک به وجود آمده است، احتیاج به ساده کردن داشته و لازم است که کمک مالی و اداری که تا به حال از طرف دولت آمریکا داده می‌شده است، تقلیل پیدا کرده و مسوولیت اجرای برنامه هر چه زودتر به دستگاه‌های دولتی ایران محول گردد. برای اجرای این موضوع میسیون اصل چهار در ژوئیه ۱۹۵۵ دستوری به کلیه قسمت‌های مربوطه خود صادر کرد که با جدیت، هر چه زودتر وسایل الحاق برنامه اصل چهار [را] به دستگاه‌های دولتی فراهم سازند. پیش‌بینی می‌شود که در اثر الحاق برنامه اصل چهار به وزارتخانه‌ها ماهانه اضافه بر حقوقی که فعلا به متخصصین ایرانی به طور مستقیم و غیرمستقیم پرداخت می‌گردد، موقوف شود و همچنین بهبود اوضاع مالی ایران نوید این را می‌دهد که در آینده دولت ایران کمک بیشتری جهت پرداخت این اضافه حقوق و نیز سایر مخارج اداری بنماید. هدف نهایی میسیون اصل چهار در ایران این است که به تدریج از تبدیل دلار به ریال جهت پرداخت مخارج ریالی طرح‌ها و نیز مخارج ریالی اداری خودداری نماید و باید خاطرنشان ساخت که در سال ۱۹۵۵ مبلغ ۸.۴۰۰.۰۰۰ دلار جهت این کار، یعنی تبدیل دلار به ریال مصرف شده و این مبلغ تقریبا چهل درصد کل کمک آمریکا را در سال ۱۹۵۵ تشکیل می‌دهد. البته وقتی دولت ایران توانست کمک مالی بیشتری به اجرای طرح‌های مشترک بنماید، مسوولیت‌های مختلف اجرای برنامه از قبیل خرید وسایل و همچنین اداره وسایل نقلیه نیز به عهده دولت محول خواهد شد. در گذشته به واسطه ترسی که از سوءاستفاده از وسایل نقلیه و نیز نبودن وسایل تعمیر در دستگاه‌های دولتی وجود داشت، میسیون اصل چهار مردد بوده است که حتی قسمتی از ۷۰۰ وسیله نقلیه‌ای را که از محل کمک آمریکا خریداری شده است به عهده دستگاه‌های دولتی بگذارد، ولی در ضمن عمل مشاهده شد که متخصصین ایرانی که از طرف دولت مامور خدمت شده بودند به خوبی از عهده نگاهداری و استفاده از وسایل نقلیه و سایر وسایلی که در اختیارشان بود برآمده‌اند، لذا با در نظر گرفتن بار سنگین اداری که از جهت نگاهداری و استفاده از این وسایل نقلیه بر دوش میسیون اصل چهار و صندوق مشترک اصلی قرار دارد نظر میسیون این است که در اولین فرصت کلیه وسایل اجرای طرح‌ها، از جمله وسایل نقلیه به وزارتخانه‌های مربوطه منتقل شود. با در نظر گرفتن مشاهدات ما در استان‌ها، ما معتقدیم که انتقال تدریجی این وسایل بهتر است با سرعت بیشتری انجام بگیرد.

مقدار زیادی از وسایل کشاورزی که با پول دولت آمریکا خریداری شده است، مورد استفاده قرار نگرفته و ضمنا معایبی در قسمت نگاهداری اموال دیده شده، میسیون اصل چهار و صندوق مشترک اصلی دارای مقدار زیادی ماشین‌آلات کشاورزی در شهرستان‌ها می‌باشد که مورد استفاده قرار نگرفته. بعضی از این ماشین‌آلات در حوزه مربوطه قابل‌استفاده نبود یا اینکه عدم‌متخصصین لازم مانع از این شده است از این وسایل استفاده شود. ضمنا در موقع خرید این وسایل از آمریکا نسبت به موجود بودن وسایل تعمیر در ایران دقت کافی نشده است و به واسطه نبودن صورت‌های ریز کامل این ماشین‌آلات، میسیون موفق نشده است که تصمیم مقتضی جهت استفاده از وسایلی که بی‌مصرف مانده بود، بگیرد.

البته روسای میسیون اصل چهار خاطرنشان کردند که بیشتر این وسایل در ابتدای شروع برنامه خریداری شده است و در آن زمان بیشتر نظر بر این بوده که هرچه زودتر وسایل لازم به ایران وارد شود و همچنین نظر میسیون بر این است که با جدیت کامل پس از تکمیل صورت‌های لازم، از وسایل موجود نهایت استفاده به عمل آمده و وسایل اضافی را طبق مقررات رسمی اداره همکاری‌های بین‌المللی به فروش برساند. به نظر می‌رسد که به جز قسمت کشاورزی صورت‌ریزی که میسیون از وسایل اجرای سایر طرح‌ها دارد زمینه کافی به دست می‌دهد که بتوان از روی آن به نحو دقیق‌تری در این اموال نظارت کرد. ما معتقدیم که اقداماتی که در سال ۱۹۵۵ توسط میسیون اصل چهار جهت تشکیل اداره وسایل و تنظیم کنترات‌ها انجام گرفته و مخصوصا تهیه صورت‌های لازم جهت نشان دادن وضعیت هر تقاضای خرید بسیار مفید بوده است. مع‌هذا متوجه شدیم که دستورالعمل‌هایی که بر کنترل اموال در موقع حمل‌و‌نقل می‌باشد، کافی نیست. جهت اینکه میسیون در هر موقع از وضع وسایلی که از آمریکا حمل شده است، اطلاع کاملی داشته باشد لازم است که صندوق مشترک اصلی به محض رسیدن خبر حمل اجناس، گزارشی به میسیون داده و از آن به بعد اداره وسایل و تنظیم کنترات‌ها به طور مرتب مراقب جریان حمل وسایل باشد.ما مشاهده کردیم که مقدار زیادی از وسایلی که با پول اداره همکاری‌های بین‌المللی خریداری شده دارای علامت اداره اصل چهار نبوده و میسیون اصل چهار هم از اداره همکاری‌های بین‌المللی در واشنگتن اجازه نگرفته بود که در مواقع لازمه از استعمال این علامت خودداری شود.میسیون اصل چهار اظهار داشت که متوجه این موضوع هست که باید در قسمت اداره وسایل بهبودی حاصل کند و در صورتی که کارمندان لازم در اختیار میسیون گذاشته شود، معایب فعلی که مربوط به سال‌های گذشته می‌باشد، کاملا برطرف خواهد شد.میسیون اصل چهار بازرسی مرتبی نسبت به استفاده از اجناسی که با دلارهای اداره همکاری‌های بین‌المللی خریداری شده است، نکرده، تا قبل از ۱۹۵۶ اداره سرممیزی حساب‌های میسیون اصل چهار جهت رسیدگی به اینکه از وسایلی که با پول دولت آمریکا خریداری شده است به طور انتخابی بازرسی کرده است. ولی موفق نشده [چرا] که [میسیون] طبق مقررات رسمی اداره همکاری‌های بین‌المللی عمل کرده است، [یعنی] بیشتر به واسطه نداشتن کارمند بوده است. لیکن اطلاع یافتیم که از ژانویه ۱۹۵۶ میسیون پس از استخدام متخصص لازم جهت این کار موفق شده است که سیستم ممیزی کامل را به مرحله اجرا بگذارد.

ضمنا متوجه شدیم که میسیون گزارش ورود اجناس نامبرده در بالا را به بنادر ایران از دولت ایران دریافت نکرده است و آشنا نبودن یا تهیه نوع گزارش‌های لازم باعث به وجود آمدن این اشکالات در گذشته بوده است، ولی میسیون به اطلاع ما رسانید که یک سیستم رضایت‌بخشی جهت ارسال گزارش‌های لازم مورد مذاکره واقع شده و فعلا به مرحله اجرا درآمده است.