طرح و تصویب لایحه اجرای پنج قرارداد جدید نفت در مجلس قبل از انقلاب- ۱

شرایط ۵ قرارداد نفتی در بهمن ۱۳۴۳

دکتر ناصر یگانه وزیر مشاور
قراردادهای نفتی ایران از زمان قرارداد دارسی تا پایان عمر رژیم گذشته هماره زیر ذره‌بین کارشناسان نفتی، سیاسیون داخلی منتقد و مخالف شاه قرارداشت و هنوز نیز این بحث‌ها ادامه دارد. شرایط سیاست خارجی ایران به ویژه پس از نزدیک‌تر شدن ایران و آمریکا و جهان دو قطبی آن سال‌ها نیز این موضوع را داغ می‌کرد. صفحه تاریخ اقتصاد در یک سال گذشته این مساله را از زاویه‌های گوناگون و دیدگاه‌های مختلف برای خوانندگان ارجمند منتشر کرده است.

دکتر ناصر یگانه وزیر مشاور

قراردادهای نفتی ایران از زمان قرارداد دارسی تا پایان عمر رژیم گذشته هماره زیر ذره‌بین کارشناسان نفتی، سیاسیون داخلی منتقد و مخالف شاه قرارداشت و هنوز نیز این بحث‌ها ادامه دارد. شرایط سیاست خارجی ایران به ویژه پس از نزدیک‌تر شدن ایران و آمریکا و جهان دو قطبی آن سال‌ها نیز این موضوع را داغ می‌کرد. صفحه تاریخ اقتصاد در یک سال گذشته این مساله را از زاویه‌های گوناگون و دیدگاه‌های مختلف برای خوانندگان ارجمند منتشر کرده است. در تاریخ اقتصادی ایران معاصر روز اول بهمن ۱۳۴۳ که مجلس شورای ملی وقت جلسه داشت تا ۵ قرارداد مهم نفتی را مطرح کند از روزهای به یاد ماندنی است که شرح گفته‌های آن در چند روز آینده از کتاب «نفت ایران» که در اسفند ۱۳۴۴ توسط شرکت ملی نفت ایران چاپ شده است، درج خواهد شد.

در یکصد و چهل و دومین جلسه شورای‌ملی ایران که روز پنج‌شنبه اول بهمن‌ماه ۱۳۴۳ تشکیل شد جناب آقای دکتر یگانه، وزیر مشاور لایحه اجرای پنج قرارداد نفت را با قید یک فوریت به مجلس شورای ملی تقدیم کردند و ضمنا توضیحاتی به شرح ذیل درباره این لایحه ایران نمودند.

توضیحات آقای دکتر یگانه وزیر مشاور

همان‌طور که نمایندگان محترم استحضار دارند در اجرای ماده دوم قانون نفت مصوب سال ۱۳۳۶ قسمتی از بخش یک تقسیمات نفتی کشور در خلیج فارس برای انجام عملیات اکتشاف و تفحص و بهره‌برداری به مزایده گذاشته شد و پیشنهاددهندگان کاملا تحت بررسی واقع گردید و با توجه به تامین حداکثر منافع ملت ایران از نظر محدود بودن حوزه عملیات و مبلغ‌های نقدی و پذیره مشروط و شرایط مشارکت، شرکت ملی نفت ایران با این شرکت‌ها پنج فقره قرارداد در مورد بخش مزبور منعقد نموده که لایحه آن با قید یک فوریت تقدیم مجلس شورای ملی می‌شود.

البته استحضار دارند این قراردادهای تازه منافع بسیار زیادی برای ملت ایران تامین کرده است و اگر در مقام مقایسه با سایر قراردادهای قبلی برآییم پاره‌ای از خصوصیاتش را به عرض می‌رسانم؛ خصوصیات اول این قراردادها مشارکت شرکت ملی نفت ایران است با شرکت‌های طرف قرارداد در استخراج و اکتشاف و بهره‌برداری از نفت و البته این یکی از خصوصیات بسیار مهم است که شرکت ملی نفت ایران را در ردیف شرکت‌های بزرگ جهانی در می‌آورد و موجب می‌شود که من بعد خیلی بیشتر شرکت ملی نفت در استفاده و اکتشاف راسا از منابع کشور استفاده کند.

دومین امتیاز بزرگ این قراردادها این است: قیمت اعلام شده نفت توسط طرفین قرارداد تحت یک شرایط تعیین می‌شود و واقعا یکی از بزرگ‌ترین امتیازات این پنج قرارداد است.

سوم چون اصل، تبعیت گروه‌ها و شرکت‌های طرف قرارداد از قوانین مالیاتی ایران است درآینده هر نوع قوانین مالیاتی که دولت ایران وضع کند، نسبت به این شرکت‌ها لازم‌الرعایه است. البته هیچ‌گونه تبعیضی از طرف دولت ایران نمی‌شود.

چهارمین امتیاز خاص این قرارداد این است که اگر میزان درآمد حاصله از نفت از ۵/۱۲ درصدی که بابت فروش به دولت ایران می‌پردازند کمتر باشد تا ۵/۱۲ درصد ملزم هستند، بپردازند.

اینک بنده این افتخار را دارم که به مجلس معظم شورای ملی که همیشه منشاء خدمات بزرگی برای مملکت بوده این لایحه را با قید یک فوریت تقدیم می‌کنم.

طرح و تصویب یک فوریت لایحه

سپس فوریت لایحه اجرای پنج قرارداد نفت مطرح و لایحه به شرح زیر قرائت شد:

ریاست محترم مجلس شورای ملی

به طوری که خاطر نمایندگان محترم مستحضر است در اجرای مفاد قانونی نفت مصوب مردادماه ۱۳۳۶ قسمتی از بخش یک از تقسیمات نفتی کشور در خلیج‌فارس برای انجام عملیات مربوطه به مزایده گذارده شد و شرایط پیشنهاددهندگان از طرف شرکت ملی نفت ایران بررسی و با توجه به تامین حداکثر منافع ملت ایران از جهت حدود عملیات، مبلغ پذیره‌ نقدی و پذیره مشروط - شرایط مشارکت تعهد هزینه اکتشاف و سایر شرایط نسبت به نواحی مزبور به استناد ماده ۲ قانون نفت پنج فقره قرارداد با گروه‌ها و شرکت‌‌های متقاضی تنظیم و امضا گردیده است که متضمن منافع بیشتری برای کشور می‌باشد و ذیلا پاره‌ای از خصوصیات و مزایای قراردادهای تنظیمی به استحضار نمایندگان محترم می‌رسد:

۱ - تنظیم قراردادها براساس مشارکت شرکت ملی نفت ایران در مورد استخراج و بهره‌برداری از نفت.

۲ - تعهد پرداخت مالیات شرکت‌ها و گروه‌ها براساس قیمت اعلان شده نفت خام که قیمت مزبور به وسیله طرفین قرارداد معین می‌شود.

۳ - قبول اصل تبعیت شرکت‌ها و گروه‌ها از قوانین مالیاتی موضوعه ایران با شرط عدم تبعیض.

۴ - تعهد تامین سرمایه سهمی شرکت ملی نفت ایران بابت توسعه میدان‌های کشف شده با منظور نمودن بهره معتدل.

۵ - تعهد پرداخت حداقل ۵/۱۲ درصد قیمت اعلان شده نفت بابت سهم صادرات طرف دوم در صورتی که میزان مالیات بر درآمد حاصل از صادرات طرف مزبور از میان فوق کمتر باشد.

اینک ماده واحده راجع به اجازه مبادله و اجرای قراردادهای مزبور به قید یک فوریت تقدیم و استدعای تصویب آنها را دارد.

از طرف نخست‌وزیر

وزیر دارایی

لایحه راجع به مبادله و اجازه اجرای پنج فقره قرارداد نفت:

ماده واحده - پنج قرارداد ضمیمه و پیوست‌های آنها که به استناد ماده ۲ قانون نفت مصوب مردادماه ۱۳۳۶ به منظور اجرای عملیات تفحص و اکتشاف و استخراج و بهره‌برداری و فروش و صدور نفت از مناطق مصرح در قراردادهای مزبور بین شرکت ملی نفت ایران از یک طرف و شرکت‌ها و گروه‌های مفصله‌الاسامی زیر:

۱ - باتافشه پترولیوم ماتشاپای.ن.و

Bataafse Petroleum Maatschappij N.V.

۲ - تاید واتر اویل کمپانی

Tidewater Oil Company

اسکلی اویل کمپانی

Skelly Oil Company

سان ری دکس اویل کمپانی

Sunray Dx Oil Company

دی سوپریور اویل کمپانی

The Superior Oil Company

کر - مک گی اویل ایندستریز اینکورپوریشن

Kerr -Mogee Oil Industries.Inc

سیتیز سرویس کمپانی

Cities Service Co

ریچفیلد اویل کورپوریشن

Richfield Oil Corporation

۳ - اجیپ. اس.پ.ا.

Agip -S.P.A

فیلیپس پترولیوم کمپانی

Phillips Petroleum Company

اویل اندنچر ال‌گس‌کامیشن - ایندیا

Oil&Natural Gas Commission, India

۴ - دی اتلانتیک ریفاینیگ کمپانی

The Atlantic Refining Company

مرفی اویل کورپوریشن

Murphy oil corporation

سن اویل کمپانی

Sun Oil Company

یونیون اویل کمپانی آف کالیفرنیا

Union Oil Company of California

۵ - بورودوروشرش دوپترول

Bureau De Recherches De Petrole

رژی اتونوم دپترول

Regie Autonome Des Petroles

سوسیته ناسیونال دپترول دکیتن

Societe Nationale Des Petroles D.aquitaine

از طرف دیگر امضا شده و به تایید دولت نیز رسیده است، تصویب و اجازه اجراء و مبادله آنها داده می‌شود.

نخست‌وزیر

وزیر دارایی

سپس به فوریت لایحه رای گرفته و به اکثریت آرا تصویب شد و لایحه به کمیسیون‌های مربوطه ارجاع گردید.

تصویب گزارش کمیسیون قوانین دارایی و کمیسیون امور خارجه

در یکصد و چهل و نهمین جلسه مجلس شورای ملی که روز یکشنبه ۱۸ بهمن ماه ۱۳۴۳ تشکیل گردید، گزارش کمیسیون قوانین دارایی و کمیسیون امور خارجه مجلس شورای ملی راجع به اجازه مبادله پنج قرارداد نفت مطرح گردید. ابتدا گزارش مربوط به شرح ذیل قرائت شد:

گزارش از کمیسیون قوانین دارایی به مجلس شورای ملی

کمیسیون قوانین دارایی در چندین جلسه با حضور آقای قوام صدری، معاون وزارت دارایی و نمایندگان شرکت ملی نفت ایران لایحه شماره ۳۵۸۳۴ -۱/۱۱ -۱۳۴۳ دولت راجع به اجازه مبادله و اجرای پنج فقره قرارداد نفت که به شماره ۱۲۳۳ چاپ گردیده مورد رسیدگی قرار داده و پس از مقایسه با متن انگلیسی، قراردادهای مذکور را با اصلاح چندین جمله ترجمه فارسی تصویب نمود. اینک گزارش آن را طی ماده واحده ذیل تقدیم می‌نماید.

(متن ماده واحده)

سپس گزارش کمیسیون امور خارجه نیز به شرح ذیل قرائت شد:

کمیسیون امور خارجه با حضور آقای قوام صدری، معاون وزارت دارایی و نمایندگان شرکت ملی نفت ایران لایحه

شماره ۳۵۸۳۴ -۱/۱۱/۱۳۴۳ دولت راجع به مبادله و اجازه اجرای پنج فقره قرارداد نفت را مورد رسیدگی قرار داده و گزارش کمیسیون قوانین دارایی در این مورد را عینا تصویب نمود.

اینک گزارش آن را به مجلس شورای ملی تقدیم می‌نماید.

پس از قرائت گزارش کمیسیون‌های مزبور کلیات لایحه اجازه مبادله و اجرای پنج فقره قرارداد نفت مطرح گردید و آقای دکتر رمضانی بیانات ذیل را ایراد نمودند.

بیانات آقای دکتر رمضانی

با اجازه مقام ریاست می‌خواستم قبل از اینکه عرایضی در مورد اصل قرارداد و جزئیات آن به عرض نمایندگان محترم برسانم چندین فقره سوال دارم برای روشن شدن اول خودم و بعد عده‌ای که این قرارداد را مطالعه کرده‌اند، از لحاظ اینکه این یک قرارداد بسیار پیچیده و فنی است که واقعا هم خیال می‌کنم نشود غیر از این طور دیگری تنظیم کرد و هر طور هست برای فهم عامه یک قدری مشکل است. روی این اصل برای روشن شدن افکار عمومی بنده چندین فقره سوالی است که از جناب آقای نخست‌وزیر یا مخبر کمیسیون دارایی می‌خواهم بکنم بعد از اینکه توضیحات در مورد این سوالات بنده داده شد با اجازه مقام ریاست خواهم آمد و عقیده خود و فراکسیون حزب مردم را به عرض نمایندگان محترم خواهم رساند. استدعا می‌کنم که این سوالات بنده را که آهسته می‌خوانم یادداشت بفرمایند و اگر مقتضی شد لطفا جواب آنها را به بنده بدهند.

منظور از مشارکت چیست؟ این دستگاه مختلط مجاز به انجام چه عملیاتی است؟ ناحیه عملیات چیست و میزان آن چقدر است؟ ترکیب هیات‌مدیره دستگاه اجرایی چیست؟ تعهد عملیات اکتشافی با کدام طرف قرارداد است و اگر چنانچه در خاتمه دوره اکتشاف میدان تجارتی کشف نشده باشد چه اتفاقی می‌افتد؟ منظور از میدان تجارتی چیست؟ هرگاه نفت به میزان تجارتی کشف شود سرمایه‌گذاری برای توسعه آن میدان به چه نحوی انجام می‌شود؟ نفت میدان کشف شده به چه نوع توزیع می‌شود؟ و تعهدات طرفین در قبال صادر کردن آن چیست؟ نفت به چه قیمتی صادر می‌شود؟ اگر احیانا شرکت ملی نفت ایران یا یکی از طرف‌های دوم بازاری برای نفت سهم خود نداشت چه اتفاقی می‌افتد؛ مالیات بر چه اساس گرفته می‌شود؟ آیا علاوه بر پذیره نقدی و پرداخت مالیات طرف دوم قرارداد تعهدات دیگر را هم قبول نموده‌اند؟ چه تضمین‌هایی از طرف دوم برای حسن انجام عملیات گرفته می‌شود؟ مدت این قرارداد منجزا چند سال است؟ مبالغ دریافتی به‌عنوان پذیره یا هر پرداخت از طرف‌های دوم شرکت ملی نفت ایران به چه نحوی پس داده خواهد شد؟ به‌طور ساده بفرمایید ۷۵ درصد یا بیشتر از سهم ایران از چه منابعی تشکیل می‌شود؟ بهای نیمه‌راه را لطفا توضیح بدهید. با اجازه مقام ریاست بنده عرایضم را اینجا ختم می‌کنم اگر اجازه بفرمایند پس از توضیحات مخبر کمیسیون یا جناب آقای نخست‌وزیر بنده بعد عرایضم را به عرض مجلس خواهم رساند.

پس از بیانات آقای دکتر رمضانی آقای مرتضی مخبر کمیسیون دارایی بیاناتی به شرح ذیل ایراد نمودند:

بیانات آقای مرتضوی

همان‌طوری‌که نماینده محترم فرمودند ممکن است در بادی امر اشخاصی که در امور نفتی فارغ‌الذهن باشند و متن قراردادها را مورد مطالعه قرار بدهند به یک ابهاماتی برخوردار کنند، ولی بایستی به عرض نماینده محترم برسانم که با موشکافی و دقت تام و تمامی که در ضمن بررسی لایحه دولت در کمیسیون مشترک دارایی و خارجه به عمل آمد و توضیحاتی که کارشناسان ارزنده ما دادند که واقعا بنده از توضیحات ایشان و از آشنایی با ایشان و از پیشرفت حاصله در نتیجه گام‌های سریعی که شرکت ملی نفت ایران در رسیدن به آن هدف عالی که استقلال تام و‌تمام بهره‌برداری از نفت می‌باشد، برداشته است، نصیبمان شده احساس غرور کردم و نقطه مبهمی باقی نمانده است.

بنده به‌عنوان مخبر کمیسیون ابتدا قصد داشتم برای پی بردن به اهمیت توفیقی که ملت ایران و دولت ایران در به دست آوردن حقوق بیشتر از منابع نفت حاصل نموده توضیحاتی عرض کنم ولی سوالاتی که نماینده محترم طرح فرمودند بنده را الان مردد کرده است که آیا به ذکر آن مقدمه بپردازم و بعد به جواب سوالاتی که مطرح شد یا اینکه جواب سوالاتی را که ایشان مطرح کردند از ابتدا شروع بکنم و توضیحاتی به عرض برسانم (عده‌ای از نمایندگان گفتند - سوالات را جواب بفرمایید) بنابراین اطاعت می‌کنم نظریات نمایندگان محترم را و وارد سوالات ایشان می‌شوم.

اولین سوالی که جناب آقای دکتر رمضانی بیان فرمودند این است که منظور از مشارکت چیست؟ اینجا توضیحا به عرض نمایندگان محترم می‌رسانم همگی اطلاع دارند که اولین قراردادی‌که در منطقه خاورمیانه منعقد شد، در سال ۱۹۰۱ قرارداد دادرسی بود که در سال ۱۹۰۸ اولین چاه آن در میدان نفتون مسجدسلیمان به نفت رسید.اصول انعقاد قراردادهای نفت براساس قرارداد دارسی و بعد از آنچه در ایران و چه در سایر کشورها بر اصول امتیاز بود.از آنجا که ملت ایران نمی‌توانست ببیند آن‌طوری‌که شاید و باید حقوقی را که در نفت دارد به دست نمی‌آورد همان‌طوری‌که می‌دانید در سال ۱۹۴۹ یعنی ۱۳۲۹ اوایل ۱۳۳۰ قیام ملی کرد. این اولین قدمی بود که در خاورمیانه برای شکستن امتیاز از طرف ملت ایران برداشته شد و در حقیقت اگر دنیای نفتی یعنی کشورهایی‌که صاحب نفت هستند، از خصیصه انسانی حق‌شناسی برخوردار باشند، بایستی به این مطلب توجه داشته باشند، که هر مزایای اضافی که به دست آورده‌اند در پناه قیام ملت ایران بوده است که این امتیازات را به دست آورده‌اند. با قیام ملی که برای ملی شدن نفت در ایران به وجود آمد ارکان امتیاز شکسته شد و قراردادها از صورت امتیاز به صورت ۵۰ - ۵۰ در آمد.