حسرت سدهای سنگی در خوزستان

کشاورزان در زمین‌های نیشکر خوزستان

طبق اسناد، ایالت خوزستان و قصبه آن در دهه ۱۳۱۰ از معضلات اقتصادی در زمینه کشاورزی، صنعت، معادن و غیره در رنج

بودند. در راپورتی که به تیمورتاش، وزیر دربار رضاخان ارائه شده است، نکته‌ای که بتواند مزیت این ایالت را به روشنی معلوم کند، مشهود نیست و بیشتر از فقر و بدبختی است که سخن رانده شده است. ادامه این اسناد در شماره امروز تقدیم خوانندگان محترم می‌شود.

***

هندیجان

در هندیجان جز مختصر عبابافی و جاجیم‌بافی موسساتی موجود نیست.

اهالی آنجا صیفی‌کاری خود را به وسیله چاه آب‌هایی که در ساحل رودخانه تشکیل می‌دهد مشروب می‌نمایند. خود هندیجان آب جاری ندارد. درختکاری در آنجا مسیر نیست. در آنجا زراعت تریاک نمی‌شود مگر مختصری که آن را هم گاهی زراعت می‌نمایند.

اغنام و احشام در آنجا زیاد است و در حدود شصت هزار گوسفند، جاموس، شتر و غیره دارند. علائم سدهایی در آنجا موجود است که در ازمنه سابقه مورد استفاده بوده و از طرف مالیه خوزستان بستن سد آنجا را در حدود شصت هزار تومان برآورد کرده و اگر سد بسته شده و اراضی فاریاب شود، همه گونه اشجار در آنجا می‌توان عمل آورد خصوصا درخت توت برای محصول ابریشم.

اراضی هندیجان تماما خالصه دولت است و خالصه انتقالی ندارد. محصول هندیجان عبارت از گندم و جو، باقلا، پیاز، تنباکو، برنج، کنجد و چنانچه پنبه‌کاری شود محصول آن خیلی خوب خواهد بود. معادنی در آنجا وجود ندارد جز معدن نفت که در آقاجری و پازنان کمپانی نفت استخراج کرده و فعلا تعطیل است.

قصبه در جزیره الخضر آبادان

در قصبه جز یک ماشین درو، آن هم از

کار افتاده صنایعی موجود نیست و اهالی آن بی‌بضاعت هستند. سابقا درخت توت و هلو و انار و انجیر در آنجا فراوان بوده و در شش سال اخیر که آب شور شده اغلب محصول و درخت‌های میوه‌جات از بین رفته ولی در قریه مینوحی، توابع قصبه، آب شیرین است و درخت توت موجود و ممکن است به طور خوبی مردم را تشویق به درخت‌کاری توت نمود، ولی اشخاص مطلع بصیر برای عمل آوردن ابریشم لازم دارد. در معمره قصبه که حاکم‌نشین است چون آب آنجا شور شده فقط حنا و لوبیا به عمل می‌آید. تاکنون زراعت تریاک در آن حدود نشده. نگاهداری احشام در آنجا میسر نیست. معمره ۲۴ نهر دارد که طول آنها یک هزار ذرع مربع، عرض پانصد ذرع؛ قابل سدبندی است.

کلیه املاک خالصه دولت است.

محصول آن حدود تماما خرما است و استعداد عمل آوردن درخت توت و سایر اشجار را دارد و اگر آب شیرین شود، پنبه خوبی به عمل می‌آید.

فقط معدن نمک در پنج فرسخی قصبه موجود است و تابستان از آن استفاده می‌نمایند.

فلاحیه

در فلاحیه به جز مقداری کارخانه عبا و جاجیم‌بافی به طرز قدیم صنایع دیگری موجود نیست. موقعیت فلاحیه فوق‌العاده مهم و این صفحه دارای ۳۱ رشته نهر است که در امتداد ساحل شمالی به طول ده فرسخ و جنوبی به طول دوازده فرسخ واقع و پنج رشته از آنها که دارای اهمیت و استفاده کاملی در صورت تعمیر می‌توان نمود این است: منصوره، ام‌الصخر، جهانگیری، اوشار و خزینه. این انهار در زمان سابق در شهریورماه هر سال تنقیه می‌شده و از سال ۱۳۰۳ شمسی از مسامحه‌کاری مشایخ تنقیه نشده‌اند و چنانچه این انهار تنقیه و سدبندی شوند، در مهرماه برای زراعت شتوی و در فروردین برای آبیاری نخیلات فوق‌العاده موثر خواهد بود و این پنج رشته انهار در تحت سرپرستی اشخاص مفصله الاسامی ذیل است:

۱ - نهر منصوره تحت سرپرستی زایر جاسب ورثه زایر عبود ۲- ام‌الصخر تحت سرپرستی شیخ‌المشایخ ۳- خزینه یا فلاحیه تحت سرپرستی شیخ مشاری ۴- جهانگیری تحت‌ سرپرستی شیخ دایخ و شیخ عبدالرسول ۵- اوشار یا افشار تحت سرپرستی شیخ مقامس.

محسنات بستن سدود این پنج رشته نهر به موقع این است که احتیاج به سدبندی سایر انهار را نداشته و آب شط جراحی سوار شده و جنبین شطوط و انهار را مشروب می‌سازد. برای عمران فلاحیه یا فلاحین فعلی انتظار امید نباید داشت، زیرا هیچ یک از اعراب آشنا به فلاحت امروزه نبوده و بصیرتی ندارند. هر ساله سدود مزبور با ایل جاری و سرپرستی مشایخ و نظارت مالیه محل با پوشال بسته و به مجرد آمدن سیلاب در «اسفند و فروردین» که لای همراه دارد و طبعا این لای به منزله کود است سدود را باز کرده و به محض صاف شدن آب دوباره سدود را جهت آبیاری نخیلات و شلتوک‌کاری بسته و بدنه سدود از نی و درون آنها از کلش برنج باید پوشیده شود و نیز در موقع خود با ایل جاری سایر انهار و همین طور جوی‌های کوچک را که آب را به نخیلات می‌رساند تنقیه می‌نماید. پس از آن مجرای شط جراحی برای ارتباط تجارتی فلاحیه و محمره تنقیه می‌شود. از آنجایی که مشایخ و فلاحین از سدود پوشالی بیشتر آب می‌برند، به بستن سدود سنگی (با برهان غیرموجه که اراضی فلاحیه ماسه و رمل است و سدبندی سنگی غیرممکن است) مایل نبوده و حال آنکه اگر سد سنگی جایگزین سدود پوشالی شود، در حدود پنج برابر بهره و عایدات کنونی عاید فلاحین و مشایخ و دولت خواهد شد. برآورد مخارج سدود سنگی تقریبا به قرار ذیل است:

۱ - سد منصوره (دهانه این نهر باید تغییر داده شود) ۲۰۰۰۰ تومان

۲ - سد ام‌الصخر ۲۰۰۰ تومان

۳ - سد خزینه یا فلاحیه ۲۵۰۰۰ تومان

۴ - سد جهانگیری ۱۰۰۰۰ تومان

۵ سد اوشار یا افشار ۷۰۰۰ تومان

جمع ۶۴۰۰۰ تومان

برای ساختمان پایه‌های این سدود از اتلال اهواز به وسیله راه‌آهن می‌توان سنگ تا رود گرگر حمل و از آنجا با بلم به جاهای منظوره برد و مخصوصا پنج سد سنگی که در زمان‌های سابق ساخته شده و هنوز آثار آنها باقی است، اسامی آنها به قرار ذیل است:

۱ - چم صبی ساحل شمالی تا فلاحیه۶ فرسخ

۲ - عربیدیه ساحل شمالی تا فلاحیه۵ فرسخ

۳ - شن ساحل جنوبی تا فلاحیه ۱۱ فرسخ

۴ - صویره ساحل جنوبی تا فلاحیه۷ فرسخ

۵ - مقطوع ساحل جنوبی تا فلاحیه۶ فرسخ

اراضی فلاحیه استعداد پرورانیدن همه گونه محصول گرمسیری را دارد خاصه نیشکر [او] پنبه. با پنج هزار تومان اعتبار ممکن است قطعه زمینی را جهت آزمایش و نمونه پرورش نیشکر، شاهدانه، کرچک، کتان، کنف، نیل، حنا، چای، فلفل، زردچوبه، هل، قهوه، توتون، تنباکو، چغندر، بادام، پسته، فندق، مرکبات و انواع درخت‌های مازندرانی و هندی، خصوصا درخت توت برای محصول ابریشم تحت سرپرستی فلاح‌های بصیر و آشنا به فلاحت امروزه تخصیص داده و به اعراب طرز پرورش آنها را آموخت.