تاریخ شفاهی‌ هاروارد و پنهان کاری

عکس:شریف امامی

خاطرات جعفر شریف‌امامی عنوان کتابی است که در ۱۳۸۰ توسط «انتشارات سخن» به چاپ رسید. شریف‌امامی بیان خاطرات خود را در سال ۱۳۶۱ به دعوت «طرح تاریخ شفاهی ایران» در هاروارد و در منزل خود در نیویورک آغاز کرد و آن را تا سال ۱۳۶۲ادامه داد. این خاطرات براساس ادعای مصاحبه‌کننده نیمه تمام مانده و رخدادهای دهه‌‌‌های ۴۰ و ۵۰ را شامل نمی‌شود. کتاب خاطرات جعفر شریف‌امامی توسط دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران مورد نقد قرار گرفته که سایت الکترونیکی «دوران» آن را منتشر کرده‌است و ذیلا توجه خوانندگان گرامی را به این نقد و بررسی جلب می‌کنیم:

خاطرات آقای جعفر شریف‌امامی به عنوان یک عنصر کلیدی در عصر پهلوی، می‌تواند روشنگر برخی زوایای تاریخ کشور باشد و از این لحاظ بسیار ارزشمند است. البته همه تاریخ‌پژوهان بیان اطلاعاتی را به مراتب فراتر از آن‌ چه در قالب این کتاب عرضه شده است انتظار داشتند؛ چرا که گوینده خاطرات در مسائل بسیاری حضور مستقیم داشته است، اما این کتاب به‌رغم مفید بودنش، به این گونه انتظارات بحق پاسخ لازم را نمی‌دهد. برای نمونه از شریف‌امامی به عنوان یکی از چهره‌های برجسته و بارز فراماسونری در ایران، خاطراتی عرضه شده که فاقد کمترین اطلاعاتی در مورد چگونگی پیوستن وی به این تشکیلات مخفی و به طور کلی فعالیت‌های این سازمان موثر در جهت‌گیری‌های حکومت پهلوی است. البته این احتمال نیز منتفی نیست که مرکز تاریخ شفاهی ایران در هاروارد صرفا بخشی از خاطرات ضبط شده را در این کتاب عرضه کرده باشد. وجود دو قرینه این احتمال را قوت می‌بخشد:

۱ - در کتاب «متن کامل خاطرات» قید نشده، در حالی که در برخی کتب منتشره همچون خاطرات آقای مجتهدی این موضوع قید شده است.

۲ - برخی مطالب طرح شده توسط آقای شریف‌امامی به صورت غیررسمی و اشاره‌وار در ضمیمه کتاب آمده است.

مطالعه پیوست شماره چهار کتاب، این واقعیت ملموس را پیش روی خواننده قرار می‌دهد که آقای شریف‌امامی مسائل دیگری را نیز مطرح کرده که در متن اصلی مصاحبه حتی در قالب طرح یک سوال نیامده است. البته مصاحبه‌کننده مدعی است پیوست شماره چهار کتاب را به موضوعاتی اختصاص داده که آقای شریف‌امامی در تاریخ ۲۳ اردیبهشت ۱۳۶۱ سر میز نهار بیان داشته است؛ اما این سوال بی‌جواب می‌ماند که چرا همین موضوعات که بسیار حائز اهمیت به حساب می‌آیند، مطابق روال سایر مطالب کتاب تدوین نشده‌اند؟ در این گفت‌وگوی غیر‌رسمی تلقی شده، مسائل متنوع مهمی ازجمله عضویت وی در لژ آلمانی و بنیان‌گذاری گراند لژ ایران مطرح می‌شود، اما همین مختصر نیز عمدتا به صورت نقل قول غیرمستقیم آورده شده است که نمی‌تواند از سندیت و اعتبار چندانی برخوردار باشد؛ بنابراین برای همه کسانی که از موقعیت و جایگاه آخرین رییس مجلس سنا در این سازمان مخفی مطلعند این سوال جدی مطرح می‌شود که چرا مسوولان تاریخ شفاهی ایران در هاروارد نخواسته‌اند به این مبحث مهم و اساسی در زندگی شریف‌امامی بپردازند؟ آیا چنین موضوع مهمی ارزش طرح شدن حتی در حد یک سوال را نداشت؟ البته از آنجا که مرکز تاریخ شفاهی هاروارد به طور کلی در گفت‌وگو با هیچ یک از فراماسون‌های ایران متعرض مسائل این سازمان مخفی در کشورمان نشده است می‌توان به این جمع‌بندی و ارزیابی رسید که یکی از خط قرمزهای تاریخ‌سازان هارواردی، پرداختن به مسائل و زوایای حضور پررنگ فراماسونری در روند تصمیم‌سازی‌ها در دوران حاکمیت پهلوی‌ها بر ایران است.از جمله دیگر خطوط قرمز مسوولان تاریخ شفاهی، مساله کودتای آمریکایی‌ها در ایران در ۲۸ مرداد ۳۲ است که عوامل بومی دخیل در این کودتا پیرامون چگونگی دخالت آمریکا در براندازی دولت مصدق مورد پرسش قرار نمی‌گیرند؛ در حالی که آمریکایی‌ها رسما مسوولیت این کودتا را پذیرفته‌اند. بی‌تردید اینکه چرا طرح تاریخ شفاهی هاروارد مایل نیست زوایای این کودتا از زبان مسوولان آن دوران بیان شود و در تاریخ به ثبت رسد موضوعی قابل تامل برای محققان خواهد بود.البته همه آنچه را در این خاطرات از قلم افتاده است نمی‌توان در محدوده خطوط قرمز پیش ‌روی طرح تاریخ شفاهی هاروارد تلقی کرد. برای نمونه شریف‌امامی در مورد نقش شوهر خواهر خود؛ یعنی آقای احمد آرامش که در مسائل سیاسی دهه ۳۰ بسیار فعال بوده است کاملا سکوت می‌کند و حتی کمترین اشاره‌ای به ارتباط سببی وی با خود ندارد. در واقع آقای شریف امامی با نپرداختن به مسائلی که با محوریت احمد آرامش صورت می‌گرفت، خواسته است اطلاعات خود را از تعارضات و چالش‌های سیاسی بین آمریکا و انگلیس در ایران بعد از کودتای ۲۸ مرداد مکتوم دارد. به طور کلی رقابت شدیدی که بین واشنگتن و لندن بعد از سرنگون ساختن دولت قانونی دکتر مصدق و بازگرداندن محمدرضا پهلوی به کشور آغاز شد مسائل مختلفی را در بر می‌گیرد که از آن‌جمله در تلاش برای به روی کار آوردن عناصر وابسته به هر یک از این دو کشور تجلی می‌یافت. کوتاهی عمر دولت‌های بعد از کودتا تا استقرار کامل نیروهای «کانون مترقی» بر نهادهای اجرایی کشور، نمادی از این‌گونه درگیری‌های شدید پشت صحنه به حساب می‌آید.