تاریخ نفت -کشف نفت در مسجد سلیمان-۱
نفت ایران؛ خون در رگ اقتصاد بریتانیا بود
از آغاز کشف نفت در ایران؛ هرچند اقتصاد این کشور با تحولاتی مواجه شد، ولی نفوذ و دخالت سیاسی- اقتصادی کشورهای بیگانه به خصوص بریتانیا، همواره معضلات جدی را برای مردم ایران به وجود آورده است.
عکس:آثار نخستین چاه نفت در مسجدسلیمان
از آغاز کشف نفت در ایران؛ هرچند اقتصاد این کشور با تحولاتی مواجه شد، ولی نفوذ و دخالت سیاسی- اقتصادی کشورهای بیگانه به خصوص بریتانیا، همواره معضلات جدی را برای مردم ایران به وجود آورده است. نشریه الکترونیکی دوران در یکی از شماره‌های خود به بررسی کشف نفت در مسجد سلیمان و پیامدهای بعدی آن پرداخته است که بخش نخست آن در شماره امروز منتشر می‌شود.
روز پنجم خرداد ۱۲۸۷ برای اولین بار در ایران، در مسجد سلیمان، نفت کشف شد. این کشف در پی واگذاری امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت به «ویلیام نکس دارسی» انگلیسی انجام شد. شرکت تحت فرمان «ویلیام دارسی» پس از ۵ سال جست‌وجو از چاهی در مسجد سلیمان از شهرهای استان خوزستان، نفت کشف کرد. نویسنده انگلیسی کتاب
«Oil Persian» در این باره می‌نویسد:
«... روز ۲۶ ماه مه سال ۱۹۰۸ [۵ خرداد سال ۱۲۸۷] که عملیات چاه‌کنی به عمق ۱۱۸۰ پا رسیده بود، نفت فوران کرد و متجاوز از ۵۰ پا از دستگاه حفاری بالا زد. به این ترتیب صنعتی آغاز شد که طی دو جنگ، نیروی دریایی انگلستان را نجات داد، ولی برای ایرانیان زحمتی ایجاد کرد که از مجموع مزاحمت‌های سیاسی دولت‌های بزرگ بیشتر بود.
نفت ایران از جمله ثروت‌هایی است که به سان سایر منابع اقتصادی کشور در دوره حاکمیت قاجار و پهلوی به تاراج رفت.
در دوره حاکمیت این دو خاندان چهار امتیاز مهم نفتی به بیگانگان اعطا شده است:
۱ـ امتیاز نفت به «دارسی» انگلیسی، ۱۹۰۱ م.
۲ـ امتیاز نفت شمال به شرکت «استاندارد اویل» آمریکایی، ۱۹۲۱ م، بعدها لغو شد.
۳ـ امتیاز نفت شمال به کمپانی «سینگلر» آمریکا، ۱۹۲۳ م، بعدها لغو شد.
۴ـ تجدیدنظر در قرارداد «دارسی» و اعطای امتیاز جدید نفت به انگلیسی‌ها، ۱۹۳۳ م ،در پی نهضت ملی شدن صنعت نفت لغو شد.
انگلیسی‌ها در غارت منابع نفتی ایران پیشتاز سایر قدرت‌های استعماری معاصر بودند.
امتیاز «دارسی» چه بود؟
روز هفتم خرداد ۱۲۸۰/ ۲۸ مه ۱۹۰۱، برای نخستین بار امتیاز استخراج، بهره‌برداری و لوله‌کشی نفت و قیر در سراسر ایران (به جز پنج استان آذربایجان، گیلان، مازندران، گرگان و خراسان) به مدت ۶۰ سال به «ویلیام نکس دارسی» واگذار شد.«دارسی» در دوره حکومت مظفرالدین شاه قاجار این امتیاز مهم را گرفت و متعهد شد طی دو سال شرکت یا شرکت‌هایی را برای بهره‌برداری از امتیاز، تاسیس کرده و از عواید حاصله ۱۶ درصد به عنوان حق‌الامتیاز و ۲۰ هزار لیره نیز نقدا به عنوان سهم ایران، به دولت بپردازد. این قرارداد ۵ سال قبل از مشروطیت منعقد شد. مجلس اول پس از مشروطه نیز پس از بحث‌های مفصل درباره قرارداد «دارسی»، آن را نه رد کرد و نه تصویب. این عدم تصمیم، خود نگرانی دارنده امتیاز را در پی داشت. این قراردادها، ماهیت پیمان را نداشتند، بلکه امتیازاتی بودند که از سوی شاه و معمولا به ازای وام‌های دریافتی، به خارجیان واگذار می‌شدند. پیش از مظفرالدین شاه نیز، ناصرالدین شاه قاجار امتیازات متعددی به خارجیان به ویژه انگلیسی‌ها واگذار کرد. در قرارداد «دارسی»، در تمام مدت صاحب امتیاز از پرداخت مالیات، عوارض و حقوق گمرکی برای کلیه اراضی، ماشین‌آلات، وسایل و مواد لازمی که وارد می‌کرد و جمیع محمولات نفتی که صادر می‌کرد، معاف بود. «ویلیام دارسی» طبق وعده خود به فاصله دو سال پس از اخذ امتیاز، شرکتی را با هدف تلاش برای یافتن نفت ایران تاسیس کرد و این شرکت در ۱۲۸۷ ش در مسجد سلیمان موفق به استخراج نفت شد.
دستیابی به نفت ایران برای انگلیسی‌ها، یک جهش بزرگ در نظام اقتصادی کشورشان بود. به گفته یکی از نویسندگان انگلیسی، نفت ایران مانند خون در رگ اقتصاد بریتانیا بود. «پرونال لندن» ( London Pronol) مورخ معروف انگلیسی در ۱۹۱۴ م ـ سال شروع جنگ اول جهانی ـ درباره نفت ایران می‌نویسد: «مایع سیاهی که راه خود را در فاصله ۱۴۵ مایلی جزیره آبادان در ظلمت معادن پیدا می‌کند، یک روز ثابت خواهد کرد که خون لازم برای وجود ما خواهد بود.»
چرچیل نیز در مجلس عوام انگلیس در رابطه با اهمیت نفت ایران برای انگلستان گفت:
«از مدتی پیش دولت انگلستان برای کسب منابع نفتی ایران از لحاظ حفظ اداره هندوستان و عظمت امپراطوری بریتانیا فعالیت‌های سیاسی نموده و مخصوصا مواظب بوده است که کمپانی‌های خارجی سهام شرکت نفت را خریداری نکنند.» وی در جای دیگر با تاکید بر این که سیاست نفت، یک سیاست جدید است می‌گوید: «ما می‌بایستی مالکیت نفت یا حداقل کنترل مواد نفتی را که برای حیات انگلستان لازم است، به هر قیمتی که شده بدست آوریم.»
ارسال نظر