مصدق و اصلاح ارز در سال 1308

عکس:حسین پیرنیا

دکتر محمد مصدق از جمله کسانی است که به دلیل حضور در متن رویدادهای سیاسی و اقتصادی طرف مشورت تیمورتاش برای نظردهی درباره اصلاح نرخ ارز بود که پاسخ وی را به او در این شماره می‌خوانید. علاوه بر مصدق، پاسخ اسماعیل ممتاز و حسین پیرنیا از دیگر صاحب‌نظران سیاسی و اقتصادی درباره اصلاح پول ایران را می‌خوانید. نکته مشترک در پاسخ این ۳ نفر به جای اصلاح سیاست‌های پولی و قطع دخالت‌های دولت این است که نظارت و دخالت نهاد دولت در صادرات و واردات افزایش یابد.

نامه دکتر محمد مصدق به عبدالحسین تیمورتاش (وزیر دربار) درباره دلایل کاهش ارزش قران و پیشنهادهای وی برای جلوگیری از آن

مقام منیع وزارت جلیله دربار پهلوی

مرقومه مبارکه زیارت، حقیقتا ترقی مسکوکات و بروات خارجی در ایام اخیر طوری عامه را نگران نموده که هیچ چیز غیر از توجهات بندگان اعلی‌حضرت قدر قدرت اقدس شهریاری ارواحنافداه و حضرت اشرف ممکن نیست باعث تسلی و تسکین افکار عمومی بشود.

و در این موضوع که امر و مقرر شده است نظریات خود را به عرض رساند، این بنده را عقیده آن است که اگر قسمتی از تنزل قران به واسطه تنزل نقره [باشد] و هر گاه اولیای دولت بتوانند به طور مقتضی به دیگران تاسی نموده، مقیاس پول را طلا قرار دهند، مسکوکات ایران هم ثابت و ترقی یا تنزل نقره در آن بلا اثر می‌ماند.

قسمت مهم دیگر این بحران اقتصادی مربوط به تنزل صادرات و ترقی واردات است که بالنتیجه تقاضای پول خارجی دائما در تزاید و بنابراین تا علت مشخص و مرتفع نگردد، معلول باقی و بر شدت این بحران می‌افزاید.

و برای تشخیص علت، نه این است که بنده به واسطه دوری از جریان هر گاه نظریاتی به عرض رساند، از روی تحقیق و تدقیق نیست، بلکه آنهایی هم که در جریان امورند، غیر از یک اصل کلی که تنزل صادرات و ترقی واردات موجب تنزل پول ما و بحران اقتصادی است، نظریه دیگری نمی‌توانند اظهار نمایند، زیرا اظهار عقیده باید مبتنی‌بر مدارک و ارقام و تحقیقا معلوم باشد، چه مال‌التجاره از صادرات تنزل و چه متاعی از واردات ترقی یا بدون سابقه ایجاد شده که موجب تنزل فاحش قران گردیده است و غیر از این ترتیب هر نظریاتی که عرض و اظهار شود از روی تحقیق و تدقیق نیست و لذا ممکن نیست که مورد توجه بشود.

این است که هر گاه حضرت اشرف این طور تصمیم فرمایند کمیسیونی مختلط از کسانی که امروز در امور بانکی و گمرکی متصدی هستند و اشخاص دیگر که صلاحیتشان در اظهار عقیده مورد تردید نباشد، تشکیل شود [تا] کمیسیون مزبور بتواند نظریاتی تقدیم کند که اجرای آن نیات مقدسه بندگان اعلیحضرت قدرقدرت اقدس شهریاری ارواحنافدا و حضرت اشرف را تامین نماید.

نامه اسماعیل ممتاز (ممتازالدوله سابق) به تیمورتاش درباره کاهش ارزش قران و راه‌های جلوگیری از آن به شرف عرض می‌رساند

مرقومه مبارکه مورخه ۱۳ بهمن نمره ۸۹۷۸ حضرت مستطاب اشرف عالی در موضوع تنزل بسیار فاحش پول قران و لزوم تشریک مساعی در اتخاذ تدابیر زیارت شد، به نظر قاصر بنده این مساله خیلی مهم مسلما علل مختلفه دارد:

(۱) تنزل قیمت خود نقره که واحد پول ماست.

(۲) زیادی فوق‌العاده واردات نسبت به صادرات بر طبق احصائیه گمرکات (غیر از دو علت اصلی فوق‌الذکر، بعد از جنگ بین‌المللی که بنده مساله تبدیل واحد پول نقره را به واحد پول طلا مطالعه می‌کردم یک موضوع خیلی مهمی که آن وقت مورد بحث شد، مساله فرار سرمایه evasion از ایران بود - به جای تدفین پول که در ایران از قدیم بوده است - که حتما حالا به واسطه استقرار امنیت از یک طرف و شروع به [ایجاد[پاره]ای] موسسات از طرف دیگر رفع می‌شود.)

علل دیگری هم از قبیل مسافرت‌های زیاد از ایران به خارجه هست، ولی اینها جزئی و قابل‌ذکر نمی‌باشند.علت (۱) یعنی تنزل قیمت نقره یک چیز طبیعی است و جز تبدیل واحد پول نقره خودمان به واحد طلا هیچ چاره دیگری ندارد و این مساله را امروز در تحت توجه مخصوص بندگان اعلی‌حضرت قدر قدرت اقدس همایونی ارواحنا‌فداه دولت می‌تواند اقدام و با یک اصول و ترتیب مقرون‌به‌صرفه انجام بدهد.

علت (۲) یعنی مساله زیادی فوق‌العاده واردات از صادرات یک موضوعی است که در اغلب بلکه همه ممالک گاهی پیش می‌آید و به اقتضای وقت و موقع با اتخاذ تدابیر و عملیات اساسی حتی مواظبت‌های روزانه پرداخته و جلوگیری می‌شود. ما هم به رعایت مقتضیات و احتیاجات مملکت خودمان باید همان تدابیر را اتخاذ و آن مواظبت‌ها را جدا به عمل بیاوریم و بدیهی است تدابیری که اتخاذ می‌شود باید از نقطه نظر تزیید صادرات از یک طرف و تقلیل واردات از طرف دیگر باشد که هر یکی از این دو مساله بسیار مهم، طرق عدیده و مختلفه دارد که بالاخره ما باید مناسب‌ترین آنها را اتخاذ و برای حفظ حیات خودمان مواظبت و مجاهدت نماییم و در این مسائل البته فردافرد اهالی مملکت و خانواده‌ها باید سعی و جدیت و تشریک مساعی نمایند نه فقط دولت که البته وظیفه مخصوص و مهمی را دارد.

نامه حسین پیرنیا در مورد علل کاهش ارزش قران و نحوه جلوگیری از آن

عرض می‌شود چون راجع به تنزل فاحش قران و ترقی مسکوکات خارجه و تدابیر و وسایلی که برای رفع این بحران لازم است به کار برود عقیده مخلص را سوال فرموده‌اید، آن چه به نظر می‌رسد تصدیع می‌دهد. اولا معلوم است که برای رفع بحرانی باید علل آن را قبل از هر اقدامی در نظر گرفت و درصدد چاره‌جویی برآمده و برای تشخیص علل از اشخاصی که در امور مالی و اقتصادی بصیر و مجربند، استمداد فکری کرد.بنابراین مقتضی است در این مورد هم از مستخدمین دولت و اشخاص غیررسمی که در این گونه [امور] کار می‌کنند، تقاضا شود علل را تشخیص داده و چاره‌ها را هم معین نموده به دولت عرضه بدارند.

از این نکته اساسی گذشته، برای اینکه تصور نشود خواسته‌ام از اظهار عقیده خودداری نمایم، این چند سطر را تصدیع می‌دهد، دیگر صحت یا سقم آن منوط به نظر اشخاص بصیر و متخصص است. در میان علل تنزل فاحش قران دو علت خصوصا جالب‌توجه است: اول، ‌تنزل قیمت نقره در بازارهای دنیا - چون پایه پول کلیه ممالک متمدنه، به استثنای معدودی، بر طلا است و نقره حکم جنس را دارد، معلوم است که تنزل قیمت نقره در تسعیر قران به مسکوکات خارجه باید موثر باشد و قیمت قران را فرود آورد. دوم، فزونی زیاد واردات بر صادرات - این نکته مسلم است که قیمت هر چیز بسته به عرضه و تقاضا است و وقتی که تقاضا بر عرضه چربید، لابد قیمت بالا می‌رود و بالعکس. بنابراین قیمت مسکوکات خارجه بالا می‌رود، زیرا تقاضای آن زیادتر از تقاضای قران است، چنانکه واردات هم بیش از صادرات است.پس از این مقدمه چنین به نظر می‌رسد که دو نوع اقدام لازم است به عمل آید، نوعی در حال و نوعی دیگر در آتیه، یعنی پس از اینکه مطالعات به عمل آمد و وسایل تهیه گردید.

نوع اول عبارت است اولا از قدغن کردن ورود نقره به مملکت و ضرب آن در ضرابخانه، ثانیا سعی در اینکه صادرات ایران به بازارهای دنیا دسترسی داشته باشد. اینکه گفته می‌شود که باید صادرات ایران را زیاد کرد، مقصود در درجه اول پیدا کردن بازارهایی است برای مواد صادرات والا ازدیاد تولید بی‌بازار، بحرانی به شکل دیگر ایجاد خواهد کرد.