کارشکنی دلالان خاویار در دولت هویدا

جلال فرهمند

از زمانی که شرکت شیلات ایران ملی شد و درصدد برآمد تا روابط تجاری خود را در خصوص صادرات «خاویار دریای خزر» به اروپا و آمریکا آغاز کند، با چالش‌ها و تنش‌هایی در خصوص کارشکنی‌های «سلطان خاویار ایران» مواجه شد که از حمایت شاه برخوردار بود.

این کارشکنی‌ها تا به جایی رسیده بود که برخی از سوءاستفاده‌های دلالان و واسطه‌های ایرانی که نوعی وابستگی به «سلطان خاویار ایران» نیز داشتند، به راحتی می‌توانستند در سیاست‌ داخلی شرکت و همچنین سیاست‌های خارجی این شرکت برای برقراری روابط تجاری با کشورهای اروپایی کارشکنی کنند و حتی دستگاه دیپلماسی دولت هویدا را وارد گود برای بازی کنند که شاه در راس حمایت‌های همه جانبه خود از دوست قدیمی‌اش دلو و همچنین واسطه دوم خاویار ایران جهانگیر ریاحی بود.

[نامه مهندس نعیمی به هویدا در خصوص اطلاع یافتن وی از اوضاع فعلی و چگونگی عملکرد شیلات ایران]

نخست‌وزیر

محرمانه

بعدازظهر چهارشنبه بیستم مهرماه ۱۳۴۵

جناب آقای هویدا نخست‌وزیر

در امتثال امر حضوری آن جناب، که دیشب شرف صدور یافت، مراتب زیر را به عرض می‌رساند: برای آنکه خاویارهای موجود در خارج از ایران با محصول ایران تطبیق شود و اطمینان حاصل گردد که آنچه خاویار فاسد فعلا به اسم خاویار ایران در بازارهای خارجی به اسم محصول ایران عرضه می‌شود یا صحیح یا سقیم است لازم است قبل از شروع به امتثال امر جناب‌عالی در خارج مراکز تولید خاویار ایران از لحاظ: نحوه صید، فورمول تهیه، قوطی کردن، بسته‌بندی، علائم ظاهری مشخصات محصول ایران، نوع عایق‌بندی قوطی به دقت بازدید و یادداشت و نمونه‌برداری شود و در مرحله دوم، آمار حقیقی محصول در نقاط تهیه خاویار و آمار منعکس در دفاتر رسمی با تعیین مبدا، مقصد، وسیله حمل‌کننده تهیه شود تا با آنچه در خارج از ایران موجود می‌باشد به دقت بررسی گردد؛ زیرا خریدار خارجی فعلا خاویار ایران را براساس و ملاک موجود در انبارهای خارجی ارزیابی می‌نماید مضاف بر اینکه، به قرار اطلاع خصوصی، فعلا بالغ بر سی (۳۰) تن خاویار به علت اختلاف نمایندگان فروش ایرانی با خارجی بالغ بر هفت ماه است که در انبارهای هامبورگ انباشته شده است که مسلما از لحاظ مرغوبیت جنس به شهرت خاویار ایران لطمه وارد خواهد ساخت. تحقیق در امر احتیاج به تشریفات اداری ندارد؛ فقط شفاها دستور داده شود که اشکال اداری عمدی ایجاد ننماید، اینجانب به علت سابقه و آشنایی آنها را در اسرع وقت ممکنه رسیدگی خواهم نمود. بنده، به قراری که خودتان بهتر می‌دانید، مایلم در امتثال امر جناب عالی نهایت دقت توأم با سرعت به عمل آید. با وجود آنکه اکثر قریب به اتفاق صیدگاه شمال در خارج از راه‌های اصلی و جاده‌های فرعی است و با فصل بارندگی رسیدگی به آنها کار آسانی نیست. بنده از این رهگذر هیچ تقاضای مادی و اداری ندارم، ولی مسلما این رسیدگی در طول ۷۰۰ کیلومتر مستلزم حداقل پنج روز کاری جدی و بدون استراحت می‌باشد که اگر تصویب می‌فرمایید از روز یکشنبه ۲۴ مهر آماده انجام آن خواهم بود که حداکثر تا هفته آینده با تهیه این امور و سایر مقدماتی که آن جناب امر به انجام خواهید فرمود منتظر صدور امر مسافرت خارج باشم. ضمنا به عرض می‌رساند: مساله فروش گوشت حرام ماهی مورد مطالعه واقع شود. در خاتمه به استحضار می‌رساند با نزدیکی سال جدید اروپایی (ژانویه ۱۹۶۷) چون بزرگ‌ترین رقم فروش خاویار در این دو ماه آخر سال جاری ۱۹۶۶ می‌باشد، اگر نظری در این باره هم باشد امر به ابلاغ فرمایید که مورد مطالعه واقع گردد. مسلما در هر حال اخذ تصمیم در انجام هریک از شقوق مربوطه موکول به نظر آن‌جناب می‌باشد.

[گزارش نعیمی در خصوص منع شدن صدور خاویار ایران به اروپا از سال جدید به دلیل استفاده از مواد براکس]

نخست‌وزیر

خیلی مهم

جناب آقای هویدا نخست‌وزیر محترم

با عرض معذرت از اینکه بنده نمی‌دانم که گزارشات خودم را باید به‌عنوان یک مامور رسمی دولت یا مامور خصوصی آن‌جناب به عرض برسانم، مراتب زیر را که از لحاظ دولت ایران به اشد درجه حائز اهمیت می‌باشد به استحضار عالی می‌رسانم:

متاسفانه اولین گزارش بنده خبر خوشی نخواهد بود. به قرار اطلاع حاصله کمیسیون بهداشت مواد غذایی بازار مشترک از سال ۱۹۶۶ به اعضای خود ابلاغ کرده است که مواد غذایی[ای] که با ماده شیمیایی براکس تهیه شود ممنوع‌الورود خواهد بود و به قرار اطلاع، بالغ بر شش ماه است که فروشندگان خاویار ایران در اروپا هم مساله را به اطلاع شرکت سهامی شیلات ایران رسانیده‌اند؛ مع‌الوصف، تا تاریخ حرکت این‌جانب به سمت اروپا در حدود پنجاه تن خاویار که با براکس تهیه شده است در انبار شرکت در بندر پهلوی موجود است که مهلت ورود آن به بازارهای اروپا تا آخر سال ۶۶ که بیش از چند روز به آن باقی نمانده است، بیشتر نیست و خیال نمی‌کنم در این چند روز هم حمل بشود و قیمت متوسط این خاویار به قیمت صادراتی در حدود ۲میلیون دلار خواهد بود.

فروشندگان فرانسوی اقدم نموده که موجودی خود را مستثنی کرده تا اول بهار ۶۷ بفروشند و از ورود خاویار که به طریقه براکس تهیه شود، جلوگیری به عمل آورند. با این وصف، وضع این پنجاه تن خاویار چه خواهد بود، بنده نمی‌دانم. با در نظر گرفتن اینکه صید مجدد در فوریه ۶۷ شروع خواهد شد، پارتی جدید خاویار ایران که بدون براکس باید تهیه شود، زودتر از چهار ماه دیگر اگر خیلی فوری عمل شود به بازارهای اروپا نخواهد رسید که باید متوسط را شش ماه حساب کرد. مسلما حداقل شش ماه بازارهای اروپا از خاویار ایران خالی خواهد ماند که یقینا روس‌ها آن را پر خواهند کرد؛ و به دست آوردن مجدد این بازار تقریبا مشکل است. آدرس بنده در روی کاغذ نوشته شده است. اگر امری دارید ممکن است وسیله تلفن یا تلگراف اطلاع فرمایید. من تا پنج روز دیگر در پاریس خواهم بود. به علت گرانی فوق‌العاده، ناچارم زودتر عزیمت نمایم.

به اعتقاد من اگر صلاح می‌دانید به وسیله بنده با کمک نماینده رسمی دولت در بروکسل اقدام بشود؛ شاید این مهلت شامل ایران بشود.

[گزارش نعیمی در خصوص جلسه با فروشندگان فرانسوی و دخالت جهانگیر ریاحی در این جلسه]

پاریس - دوشنبه ۲۸ آذر ۱۳۴۵

جناب آقای نخست‌وزیر؛

راجع به تهیه بازار و اینکه برای خاویار ایران چه می‌شود کرد، از ساعت ۹ صبح امروز بنده با فروشندگان دست اول خاویار تماس گرفتم. قرار بر این شد با حضور دو یا سه فروشنده بزرگ بعدازظهر امروز جلسه داشته باشم و ایرادات و پیشنهادات آنها را بشنوم. متاسفانه در وسط این جلسه آقای ریاحی، با کمال بی‌ادبی، اظهار می‌دارند که من ریاحی از طرف شخص اعلیحضرت شاهنشاه مورد حمایت هستم و به شما اخطار می‌کنم که از بحث با ایشان خودداری نمایید و طوری صحبت می‌فرمودند که منافی با شخصیت اعلیحضرت و مملکت بوده است. من عین جملات که جواب دادم، بدون یک کلمه کم و کاست، به عرض می‌رسانم:

گفتم «اعلیحضرت همایون شاهنشاه ممکن است به بعضی اشخاص اظهار لطف و مرحمت بنمایند وانگهی من کاری به کار شما ندارم» و ایشان از جلسه خارج شدند و من به مذاکره ادامه دادم. مراتب را برای استحضار عالی نوشتم و به تیمسار سپهبد خاتم هم خواهم نوشت، زیرا اینها از هیچ دسیسه[ای] کوتاهی ندارند و خیلی راضی هستم زیرا در این مدت کوتاه خیلی پیشرفت کرده‌ام و امیدوارم بتوانم بزرگ‌ترین خدمت در این زمینه را به اعلیحضرت و دولت جناب‌عالی و از این باب به مملکت بنمایم. شما می‌دانید که من از بلوف‌ها از جا در نمی‌روم.

در گزارش آینده به عرض جناب‌عالی خواهم رسانید که بزرگ‌ترین نحوه سوءاستفاده از خاویار چگونه به عمل می‌آید، زیرا هنوز اطلاعات نهایی را به علت کارشکنی‌های ریاحی در این جلسه نتوانستم به دست بیاورم. امیدوارم در جلسه چهارشنبه تمام این اطلاعات را به دست آورده تا در طرح نهایی راه‌های پیشگیری پیش‌بینی شود. فراموش کردم که بنویسم من نه با آقای ریاحی تماس گرفتم نه از ایشان دعوتی شده بود. مساله سوءاستفاده که در این جا می‌شود قاچاق داخلی را تحت‌الشعاع قرار داده است.

گزارش نعیمی درخصوص سوءاستفاده دلالان و واسطه‌های ایرانی از فروش خاویار

پاریس، چهارشنبه ۳۰ آذر ماه ۱۳۴۵

جناب آقای هویدا نخست‌وزیر محترم

این سومین گزارش مختصری است که به عرض جناب عالی می‌رسانم. دومین جلسه مقدماتی با حضور خریداران فرانسوی خاویار ایران امروز از ساعت ۹ الی ۱۲ و یک‌دوم به پایان رسید که شرح مفصل آن بعدا به عرض خواهد رسید. کلیه خریداران در این جلسه که ۳ و یک‌دوم ساعت به طول انجامید بدون احتیاطی که در اول برخورد رعایت می‌کردند و بنده آنها را موکدا امیدوار کردم که ترسی نداشته باشند اسناد و مدارک خریداران دسته دوم را به بنده نشان دادند که همه از پرداخت‌هایی که واسطه درجه اول آقای دولو و واسطه درجه دوم آقای ریاحی، به عناوین زننده مشعر بر اینکه باید در ایران خرج بکنند، دریافت نموده شکایت داشتند که به طور دقیق وقتی حساب شد، تفاوت قیمت برای هر کیلو خاویار که به نفع این دو واسطه پرداخت کرده‌اند متوسط آن بالغ بر ۱۰دلار در هر کیلو می‌شد و برای حداقل پنجاه تن ۵۰۰.۰۰۰دلار بالغ می‌گردد. علاوه بر مبالغ مزبور، بدون آن که این خریداران حقیقت را بدانند، اظهار داشتند که بعضی انواع خاویار درجه ۲ که ارزش آن از درجه ۲ زیادتر و نزدیک به درجه اول می‌باشد حداقل تفاوت قیمت خرید از دولت و فروش به ما در حدود ۲دلار در هر کیلو است که در سال در حدود ۱۵ تا ۲۰ تن از این خاویار از طرف دولو ارائه می‌شود یا آن فاکتور رسید او درجه ۲ است، ولی در اینجا با یک عمل جزئی‌که بعدا شرح آن را جداگانه خواهم نوشت، آن را تبدیل به درجه یک می‌نمایند و واسطه‌های ایرانی از این رهگذر حداقل ۳۰۰.۰۰۰دلار و حداکثر ۴۰۰.۰۰۰دلار مازاد دریافت می‌دارند. به نظر بنده، این نوع خاویار درجه ۲ که با افتی در حدود ۵درصد تبدیل و درجه یک می‌شود، خاویاری درجه یک است که در اثر ماندن در انبار تغییر رقم می‌دهد و بعدا اینجا با یک عمل جزئی به رقم یک تبدیل می‌شود. در این عمل، من خاویارسازان شرکت سهامی شیلات را مقصر نمی‌دانم؛ زیرا آنها در این فعل و انفعال شریک نیستند. شاید مقامات بالاتر شیلات هم به علت آن عملا تخصصی در کار ندارند، رودست می‌خورند. این است که پیشنهاد می‌کنم فورا موکدا دستور بدهید که از صدور خاویار رقم یک که در اثر ماندن به رقم ۲ تبدیل شده است همه رقم مخالفت به عمل بیاورند مگر آن که خریدار ایرانی برای این نوع رقم ۲ یا حداکثر ۵درصد کمتر از رقم یک یا ۹۵درصد بیشتر از رقم را پرداخت بکند. اگر خریدار ایرانی دولو- ریاحی از اضافه‌پرداخت خودداری نمود، می‌شود این خاویارها را به عنوان خاویار درجه یک در داخل فروخت.

اهمیت مساله از لحاظ جلوگیری قاچاق رقم ۲ به جای رقم یک در درجه اول حائز اهمیت است. برای به دست آوردن اطلاع و نحوه کار این قسمت بنده به خانم خاویار ساز و دو کارگر متخصص تماس گرفتم و تا به حال در حدود ۲۵۰دلار هدیه کریسمس دادم. این را نوشتم نظر من این است بنده نمی‌دانم این پول‌ها که به من می‌دهید خودتان می‌دانید امروزه کسی برای یک اطلاع کوچک... اتلاف وقت آن هم در شب کریسمس مجانی عمل نمی‌کند. تمام بعدازظهر امروز صرف این شد که با خریداران خاویار روس‌ها در پاریس تماس بگیرم و موفق شدم. قرار است فردا پنج‌شنبه اول دی ساعت ۹ با حضور دو خریدار عمده خاویار روس در فرانسه جلسه داشته باشم که گزارش آن بعدا تقدیم می‌شود. خیال می‌کنم بتوانم روز یکشنبه یا دوشنبه به لندن بروم و بعد از لندن تقدیم می‌شود. خیال می‌کنم بتوانم روز یکشنبه یا دوشنبه به لندن بروم و بعد از لندن به هامبورگ رفته و با اطلاعات مقدماتی که از اروپا دارم، در آمریکا با دست پر حرف بزنم. جناب آقای نخست‌وزیر، واقعا بدبخت مامور دولت که هم باید حفظ حیثیت بکند و هم با فوق‌العاده ناچیز دست به گریبان باشد.

گزارش منوچهر خسروداد از سوءاستفاده‌های عوامل دلالی خاویار ایران و پشتیبانی از مهندس نعیمی پاریس، ۲۳ دسامبر ۶۶[۱۹]

جناب آقای هویدا سرور گرام و عزیز؛ تصدق شما بروم از دور در پاریس شاهد خدمات گرانبهای شما هستم و چقدر خوشحالم که در کارها به لطف خداوند تا این حد موفق هستید. چند روز قبل شنیدم که در مورد سوءاستفاده‌های خاویار در پاریس بازرسی از طرف شما آمده است.

خیلی خوشحال شدم. چون، طبق اطلاعاتی که بنده در اینجا به دست آورده‌ام، در این مورد خیلی سوءاستفاده می‌شود و می‌خواستم عرض کنم که نسبت به گزارشات آقای کاظمی وابسته اقتصادی در پاریس که به شرح پیوست تقدیم و ضمنا به عرض می‌رسانم، در نتیجه فعالیت ایشان به نفع دولت اکنون آقایان در پاریس او را تهدید می‌کنند، ولی ایشان که هدفش خدمات به شاهنشاه و میهن عزیز است از این تهدیدات هراسی ندارد و به پیروزی از نیات مبارکه شاهانه سعی می‌کند که دزدان و خائنین را از لحاظ اقتصادی سرکوب کند. دیگر عرضی ندارم. همیشه سعادت شما را آرزو دارم.