قراردادهای نفتی ایران پیش‌از انقلاب اسلامی-۱
سهم شرکتهای غربی در قرارداد کنسرسیوم چقدر بود
این یک پرسش مهم در تاریخ اقتصاد ایران است که آیا قراردهای نفتی شامل اکتشاف، استخراج و حمل ونقل و فروش که ایران با شرکتهای طرف قرارداد منعقد کرده است، واقعا به زیان منافع ملی بوده است؛ علاوه بر این، پرسش دیگر این است که چند قرارداد نفتی تا سال ۱۳۵۷ داشته‌ایم و هرکدام شامل کدام جزئیات است؟ دکتر حسین اهری، از پژوهشگران ایرانی است که بررسی قراردادهای نفتی از ۱۳۳۲ به بعد را بررسی کرده و هر کدام از آنها را با جزئیات در کتاب قراردادهای نفتی، قیمت و درآمد نفت یادآوری کرده است که در چند شماره می‌خوانید..
مقصود از قراردادهای نفتی قراردادهایی است که دولت ایران یا شرکت ملی نفت ایران با کمپانی‌های نفتی خارجی به منظور اجرای یک یا چند نوع از عملیات یا همه عملیات مشروحه زیر منعقد نموده است.
- اکتشاف (از طریق زمین‌شناسی- ژئوفیزیکی و طرق دیگر به انضمام حفر چاه به منظور تعیین شرایط زمین‌شناسی قشرهای تحتانی).
- حفاری و تولید و استخراج و برداشت نفت‌خام و گاز طبیعی.
- گرداندن دستگاه‌های تقطیر میدان نفت و دستگاه‌های گوگردگیری و به طور کلی عمل آوردن نفت و گاز تولیدی.
- انبار کردن نفت و گاز و مشتقات و مواد ساخته شده از آن و حمل‌و‌نقل و تحویل این مواد با جمیع وسایل به انضمام وسایل بارگیری کشتی و همچنین تصفیه و عمل آوردن نفت خام و گاز طبیعی.
- تصفیه و تهیه مشتقات و محصولات دیگر با همین مواد یا به وسیله اختلاط آنها با مواد دیگر.
- انبارداری و بسته‌بندی و حمل‌و‌نقل و تحویل نفت خام و گاز طبیعی و مشتقات و محصولات دیگر با جمیع وسایل.
- وسایل بارگیری کشتی.
- خرید و فروش نفت خام و گاز طبیعی و محصولات نفتی.
اعمال مندرج در بند آخر در ماده ۱۸ بند ۲ و سایر اعمال در ماده ۴ الف قرارداد معروف به قرارداد کنسرسیوم مندرج است.
تا تاریخ نگارش این کتاب دوازده قرارداد نفتی با کمپانی‌های نفتی بین‌المللی منعقد شده است و در نتیجه این دوازده قرارداد ۱۲ شرکت نفتی به وجود آمده است که به عملیات نفتی در ایران اشتغال دارند.
بین این شرکت‌ها بعضی تحت عنوان «شرکتهای عامل» و برخی تحت عنوان «پیمانکار کل» و بقیه به طور کلی تحت عنوان «شرکت و دستگاه مختلط» مشغول عملیات می‌باشند.
چون مطالب این نوشته فقط درباره عملیات مربوط به اکتشاف و استخراج و حمل و فروش نفت خام است، مسائل مربوط به گاز و پتروشیمی خارج از بحث بوده و درباره آن جز به اشاره و اختصار سخنی نمی‌گوییم.
بعد از ملی شدن صنعت نفت در اسفند ۱۳۲۹ و تاسیس شرکت ملی نفت ایران در اردیبهشت ۱۳۳۰ اولین قرارداد نفتی ایران در هفتم آبان ۱۳۳۳ بین شرکت ملی نفت ایران و دولت ایران از یک طرف و کنسرسیومی مرکب از ۸ کمپانی بزرگ نفتی بین‌المللی از طرف دیگر به امضا رسید. بعد از این تاریخ ایران یازده قرارداد نفتی دیگر با کمپانی‌های خارجی منعقد نموده است.
قبل از آن که وارد بحث مربوط به قیمت نفت در قراردادهای نفتی بشویم، رئوس عمده قراردادها را ذیلا بیان می‌نماییم و از لحاظ آن که مقایسه‌ای صورت گرفته باشد، رئوس قراردادها را در جدولی تنظیم کرده‌ایم که در ضمیمه کتاب دیده می‌شود.
۱ - قرارداد ایران با کنسرسیوم نفت ایران
قانونی که در هفتم آبان ۱۳۳۳ از تصویب مجلسین ایران گذشت، به نام قانون راجع‌به اجازه مبادله قرارداد فروش نفت‌و‌گاز و طرز اداره عملیات آن نامیده می‌شود و طرف‌های دوم قرارداد اعضای اصلی کنسرسیوم و هر کسی است که طبق ماده ۳۹ این قرارداد طرف فروش یا واگذاری یا انتقال قرار گیرد. در حال حاضر شرکتهای عضو کنسرسیوم و میزان سهم هر یک به شرح زیر است:
دبریتیش پترولیوم کمپانی لمیتد۴۰درصد سهام
شل پترولیوم ان.وی ۱۴درصد سهام
گالف اویل کورپوریشن ۷درصدسهام
موبیل اویل کورپوریشن ۷درصد سهام
استاندارد اویل کمپانی آرف کالیفرنیا ۷درصد سهام
استاندارد اویل کمپانی نیوجرزی ۷درصد سهام
تکزاکواینگورپورتید ۷درصد سهام
کمپانی فرانسزد پترول ۶درصد سهام
شرکتهای گروه ایریکن ۵درصد سهام.
بد نیست بدانیم که هفت کمپانی اول آنهایی هستند که کمیسیون بازرگانی فدرال آمریکا در گزارش سال ۱۹۵۲ آنها را کارتل بین‌المللی نفت نامیده است.
شرکتهای گروه ایریکن که در تاریخ نهم اردیبهشت ۱۳۳۴ به کنسرسیوم ملحق گردیدند، در حال حاضر به قرار زیر می‌باشند:
آمریکن ایندی پندنت اویل کمپانی
آتلانتیک ریچفیلد کمپانی
کنتی نانتال اویل کمپانی
گتی اویل کمپانی
سگنال کمپانیز
استاندارد اویل کمپانی (اوهایو).
این قرارداد در انتشارات شرکت ملی نفت ایران به عنوان قراردادی از نوع عاملیات نامیده شده است. به این ترتیب که اعضای کنسرسیوم و دولت ایران و شرکت ملی نفت ایران توافق نمودند که شرکتهای نامبرده عضو کنسرسیوم «عملیات و اداره قسمتی از اموال نفتی دولت ایران و شرکت ملی نفت ایران (ولی نه تمام آن) به انضمام پالایشگاه آبادان را به شرح مشروح زیر تصدی نمایند و به منظور اجرای قرارداد و برای آنکه عملیات اکتشاف و تولید و تصفیه و حمل‌و‌نقل و سایر عملیات مشروح در ماده۴ این قرارداد انجام گردد، اعضای کنسرسیوم ترتیبی داده‌اند که شرکتهای عامل طبق قوانین کشور هلند تاسیس گردند و تعهد می‌کنند که این قرارداد را به امضای شرکتهای عامل برسانند.»
شرکتهای عضو کنسرسیوم، دو شرکت به اسامی: «شرکت سهامی اکتشاف و تولید نفت ایران» و «شرکت سهامی تصفیه نفت ایران»، در هلند تشکیل دادند که جمعا «شرکتهای عامل نفت ایران» نامیده می‌شوند. این دو شرکت به ترتیب اختیار اکتشاف و تولید نفت‌خام و گاز طبیعی و تصفیه آن را در حوزه معینی در جنوب ایران به نام «حوزه قرارداد» به عهده دارند. این شرکت‌ها در ایران طبق آیین‌نامه ثبت شرکتهای خارجی به ثبت رسیده‌اند.
ضمنا اعضای کنسرسیوم شرکتی در لندن تشکیل داده‌اند به نام «سهامداران نفت ایران» که یکی از وظایف آن در دست داشتن سهام شرکتهای عامل است.
اعضای کنسرسیوم و وابسته‌های هر یک از آنها و مشتریان مربوطه آنها با تعهد رعایت حق تقدم احتیاجات داخلی ایران می‌تواند نفت‌خام و گاز طبیعی را که از شرکت ملی نفت ایران طبق قرارداد می‌خرند و نیز محصولاتی را که شرکتهای عامل از مواد مزبور می‌سازند به منظور صدور و مصرف خارج از ایران به هر کس و به هر قیمتی که اعضای مزبور با شرکت‌ها یا وابسته‌های آنها یا مشتریان شخصا و آزادانه تعیین کنند به فروش رسانیده یا به هر ترتیب دیگر از مالکیت خود خارج کنند و آن را به هر وسیله و بر طبق هرگونه شرایط که مقتضی بدانند از ایران به خارج حمل کنند.
هر یک از شرکتهای عضو کنسرسیوم نفت ایران یک شرکتی بازرگانی تاسیس کرده‌اند که در ایران نیز به ثبت رسیده است. شرکتهای بازرگانی مزبور منفردا و مجزا از یکدیگر عمل نموده و نفت‌خام یا گاز حاصل از منابع حوزه قرارداد را از شرکت ملی نفت ایران خریداری می‌کنند و آن را برای صدور به خارج به فروش می‌رسانند یا تصفیه کرده و فرآورده‌های نفتی را به منظور صدور به فروش می‌رسانند و از منافع حاصله طبق قرارداد به دولت ایران مالیات بر درآمد می‌پردازند. این نوع قراردادها را تسهیم منافع نیز می‌گویند. طرز محاسبه درآمد و منافع پرداختی به ایران در فصول بعدی توضیح داده خواهد شد. نقشه حوزه قرارداد در ضمیمه چاپ شده است. این نقشه بعد از امضای قرارداد الحاقی دوم تهیه شده است. توضیح آنکه روز هفتم خرداد ۱۳۴۶ قرارداد الحاقی شماره «۲» مربوط به استرداد ۲۵درصد ناحیه قرارداد کنسرسیوم و تثبیت وضع جزایر خلیج‌فارس و همچنین تحویل نفت اضافی برای فروش به کشورهای اروپای شرقی امضا شد. قرارداد الحاقی شماره یک در اول بهمن ۱۳۴۳ به تصویب رسید.
راجع به هر دو قرارداد الحاقی در فصول آینده توضیحاتی داده خواهد شد.
۳ - قرارداد بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت آمریکایی پان آمریکن پترولیوم کورپوریشن سومین قرارداد نفتی در ۴ اردیبهشت ۱۳۳۷ با شرکت آمریکایی پان آمریکن پترولیوم به امضا رسید و لایحه قانونی مربوطه در ۱۵ مرداد ۱۳۳۷ از تصویب مجلسین گذشت.
به موجب این قرارداد به جای آنکه طرفین شرکت مختلطی مثل شرکت «سیریپ» تاسیس نمایند یک «دستگاه مختلط» به وجود آوردند که در قانون نفت تعریف شده و شخصیت حقوقی مستقل ندارد؛ به علاوه طرف‌های قرارداد یک شرکت سهامی غیرانتفاعی به نام شرکت سهامی ایران پان آمریکن (ایپاک) با تابعیت ایرانی تشکیل و به ثبت رساندند.
این شرکت عملیات مقرر در قرارداد را به حساب مشترک طرفین و به عنوان عامل طرفین انجام می‌دهد. لیکن در مورد اجرا و انجام عملیات اکتشافی که به موجب قرارداد بر عهده طرف دوم است، شرکت مزبور فقط عامل طرف دوم خواهد بود. (دو ناحیه در خلیج‌فارس جمعا به مساحت تقریبی ۱۶ هزار کیلومتر مربع در اختیار دستگاه مختلف است). هزینه اکتشاف (حداقل ۸۲میلیون دلار) به عهده طرف دوم است که مستقیما یا از طریق عاملیت، شرکت ایران‌پان آمریکن خرج خواهد کرد. مقررات مربوط به استرداد هزینه اکتشافی از طرف ایپاک به طرف دوم نظیر مورد شرکت «سیریپ» است.
کلیه هزینه‌های لازم برای عملیات این قرارداد به جز مخارج و هزینه‌هایی که تامین و پرداخت آن به منظور عملیات اکتشافی تنها بر عهده طرف دوم است به وسیله طرفین یعنی ۵۰درصد به وسیله طرف اول و ۵۰درصد به وسیله طرف دوم تامین و پرداخت می‌شود.
پنجاه درصد از نفتی که در ناحیه عملیات تولید شود، در سر چاه به مالکیت طرف اول و پنجاه درصد دیگر به مالکیت طرف دوم در خواهد آمد.
طرفین اول و دوم ملزم خواهند بود که نسبت به سود ویژه حاصل از عملیات مقرر در قرارداد طبق مقررات قانون مالیات بر درآمد وقت (حداکثر ۵۰درصد) مالیات بپردازند.
بنابراین اگر نرخ مالیات ۵۰درصد باشد علاوه بر ۵۰درصد سود ویژه که عاید ایران می‌شود ۵۰درصد از سود ویژه طرف دوم نیز عاید دولت خواهد شد، لذا کلا ۷۵درصد سود ویژه عاید ایران خواهد شد. بدین ترتیب این قرارداد نیز به قرارداد ۷۵-۲۵ معروف شده است.
۲ - قرارداد ایران و شرکت ایتالیایی«اجیپ مینراریا»
لایحه قانونی مربوط به موافقت قرارداد تفحص و اکتشاف و بهره‌برداری نفت بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت ایتالیایی «اجیپ مینراریا» در دوم شهریور ۱۳۳۶ به تصویب مجلسین رسید.
به موجب این قرارداد طرفین مشترکا با سرمایه متساوی شرکتی ایرانی به نام شرکت سهامی نفت ایران و ایتالیا (سیریپ) تشکیل دادند و سه ناحیه یکی در فلات قاره خلیج‌فارس، دوم در دامنه شرقی کوه‌های زاگروس مرکزی و سومی در منطقه ساحلی بحر عمان جمعا به مساحت تقریبی ۲۲۹۰۰ کیلومتر مربع در اختیار شرکت مزبور گذارده شد تا به نفع طرفین عملیات اکتشاف و تولید و فروش نفت را در نواحی مذکور انجام دهد.
مخارج اکتشاف به عهده طرف دوم است (حداقل ۲۲میلیون دلار) و فقط در صورتی که وجود ذخیره نفت به میزان تجارتی در یک میدان احراز شود «سیریپ» مخارج مزبور را به «آجیپ» مسترد خواهد کرد و از آن به بعد هم مخارج بهره‌برداری و توسعه آن میدان را مستقیما بر عهده خواهد گرفت.
«سیریپ» کلیه هزینه‌های جاری و استهلاک و زیان‌های قابل محاسبه به موجب قانون مالیات بر درآمد را از درآمد ناویژه کسر کرده و از سود ویژه‌ای که بدین ترتیب به دست می‌آید نصف آن را به صورت مالیات بر درآمد به دولت می‌پردازد و بقیه بالمناصفه بین شرکت ملی نفت و «آجیپ» تقسیم می‌شود. از این لحاظ این قرارداد به قرارداد مشارکت بر مبنای ۷۵-۲۵ معروف شده است.
قراردادهای پنجگانه خلیج‌فارس
چهارمین و پنجمین و ششمین و هفتمین و هشتمین قرارداد نفتی منعقده بین شرکت ملی نفت ایران و پنج گروه کمپانی‌های نفتی خارجی پس از تصویب لایحه قانونی در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۴۳ (۱۳ فوریه ۱۹۶۵) به مورد اجرا گذاشته شد.
چون مفاد این قراردادها شبیه هم می‌باشد، به منظور رعایت اختصار پس از ذکر نام شرکت‌ها اطلاعات کلی درباره آن یکجا ذکر می‌گردد. بعضی رئوس مطالب در جدول ضمیمه کتاب مندرج است و ناحیه عملیات نیز در نقشه ضمیمه کتاب نشان داده شده است. عنوان این قراردادها «قرارداد دستگاه مختلط بین شرکت ملی نفت ایران و طرف دوم می‌باشد».
۴ - چهارمین قرارداد دستگاه مختلط بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت هلندی «باتافسر پترولیوم ماتشاپای ن.و.(شل)» در تاریخ ۲۶ دی‌ماه ۱۳۴۳ منعقد گردید. به موجب ماده ۲ طرفین اول و دوم تواما دستگاه مختلطی ایجاد کردند، به‌طوری که در قانون نفت نیز پیش‌بینی شده، در اثر این اختلاط شخصیت حقوقی جداگانه به وجود نخواهد آمد.
طرفین قرارداد یک شرکت غیرانتفاعی دارای تابعیت ایران تحت عنوان «شرکت نفت فلات قاره دشتستان» «دوپکو» تشکیل دادند تا عملیات مقرر در قرارداد را به حساب مشترک طرفین و به‌عنوان عامل طرفین انجام دهد و در مورد اجرا و انجام عملیات اکتشافی که برعهده طرف دوم محول گردیده، شرکت مذکور فقط عامل طرف دوم خواهد بود.
۵ - پنجمین قرارداد بین شرکت ملی نفت ایران و هفت کمپانی نفتی آمریکایی در ۲۶ دی‌ماه ۱۳۴۳ منعقد گردید.
این هفت کمپانی عبارتند از: «تایدواتر اویل کمپانی»، «اسکلی اویل کمپانی»، «سانری دی اکس اویل کمپانی»، «دی سوپر یوراویل کمپانی»، «کرمکگی اویل ایندستریز»، «سی تیز سرویس کمپانی» و «ریچفیلد اویل کورپوریشن».
به منظور اختصار این قرارداد در جدول ضمیمه قرارداد گروه «تایدواتر» ذکر شده است.
به موجب ماده ۲ طرفین اول و دوم تواما دستگاه مختلطی بنا به تعریف قانون نفت ایجاد می‌نمایند. طرفین قرارداد یک شرکت غیرانتفاعی دارای تابعیت ایرانی تحت عنوان «شرکت نفت فلات قاره ایران» «ایروپکو» تشکیل داده تا عملیات مقرر در قرارداد را به حساب مشترک طرفین و به‌عنوان عامل طرفین انجام دهند. در مورد اجرا و انجام عملیات اکتشافی که برعهده طرف دوم محول گردیده شرکت مذکور فقط عامل طرف دوم خواهد بود.
۶ - ششمین قرارداد نفتی بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت ایتالیایی «اجیپ» و شرکت آمریکایی «فیلیپس پترولیوم کمپانی» و موسسه دولتی «کمیسیون نفت و گاز طبیعی هندوستان» در تاریخ ۲۷ دی‌ماه ۱۴۴۳ منعقد گردید.
ارسال نظر