کازرونی‌های سرمایه‌دار

خسرو معتضد

اعلانات خرید و فروش کالسکه، درشکه، خانه، مستغلات که پیش از آن سابقه نداشت، حکایت از ایجاد یک موج جدید زندگی اجتماعی در ایران دارد. این اعلان‌ها همچنین حکایت از افزوده شدن عمارات و ساختمان‌ها و خانه‌ها و مغازه‌های شهر دارد. در حقیقت تعداد زیادی از خانه‌ها و ساختمان‌های جدید در قسمت تازه و نوساز شهر که بخش اروپایی‌ها خوانده می‌شد و در حدود خیابان دولت (فردوسی) استانبول، لاله‌زار و لاله‌زارنو قرار داشت، احداث شده و صنایع ساده ساختمانی نظیر شیروانی‌سازی، در و پنجره‌سازی، شیشه‌سازی رونق یافته بود.

وسایل حمل‌و‌نقل در شهر بعد از مشروطیت و به خصوص در خلال جنگ اول جهانی و بعد از آن فزونی یافت، تعداد زیادی درشکه و کالسکه عمومی در شهر به کار افتاده بود.

به همین نسبت کارگاه‌های مرمت چرخ و سایر قسمت‌های درشکه و کالسکه تاسیس شده و علاوه بر آن تعداد معدودی گاراژ و تعمیرگاه اتومبیل مخصوصا پس از جنگ اول در شهرها گشایش یافت - ورود زیاد اتومبیل‌های جنگی روس‌ها و مخصوصا انگلیسی‌ها به ایران، ایجاد گاراژها و تعمیرگاه‌های نظامی در شهرهای سر راه یکان‌های نظامی بیگانه، توجه عده زیادی از مردمان را به اتومبیل و حرفه‌های جنبی آن جلب کرد.

تعداد اتومبیل که قبل از جنگ جهانی اول در تهران به زحمت به سه چهار دستگاه می‌رسید، پس از جنگ تا حدود بیست دستگاه متعلق به دربار و دولت و ثروتمندان‌ تراز اول و سفرای خارجی افزایش یافت. با این همه اتومبیل به صورت اتوبوس زودتر از سال ۱۳۰۷ش و تاکسی زودتر از سال ۱۳۲۵ش مورد استفاده قرار نگرفت. کالسکه، درشکه، تراموای اسبی در شهرها و دلیجان در بین راه‌ها و بین شهرها مورد استفاده بود. قانون مالیات بلدی بر وسایل نقلیه که در پنجم ربیع‌الاول ۱۳۲۸ هجری قمری از تصویب مجلس شورای طی گذشت، نشانگر عمومیت یافتن و ازدیاد وسایط نقلیه اسبی و غیراسبی در ایران است که از نظر جالب بودن عینا نقل می‌گردد.

ماده اول - فقره اول مالیات‌هایی که برای مصارف بلدیه در بلاد ایران هر ماهه و وسایط نقلیه دریافت خواهد شد. به قرار ذیل است.

(۱) درشکه مطلقا دوازده قران

(۲) کالسکه و لاندو مطلقا پانزده قران

(۳) چهار چرخه بارکش چهار قران

(۴) دوچرخه بارکش دو قران و دهشاهی

(۵) دلیجان امنیبوس پانزده قران

(۶) چرخ‌های دستی سیار مخصوص کسب یک قران

(۷) اتومبیل پنج تومان

(۸) واگون اتومبیل هر یکی سه‌تومان

(۹) گاری یک‌تومان

(۱۰) دوچرخه سواری پنج قران

(۱۱) ولوسیپد دو قران

(۱۲) ولوسیپد بخاری (موتور سیکلت) پنج قران

(۱۳) اسب و قاطر و شتر اعم از اسب کالسکه و درشکه و گاری و سواری دو قران

(۱۴) الاغ سواری یک قران

(۱۵) الاغ باری دهشاهی

(۱۶) گاو عرابه کش یک قران

فقره ثانی: مالیات‌هایی که برای مصارف مزبوره از وسایط نقلیه که از خارج داخل شهر می‌شود در هر دفعه ورود دریافت خواهد شد به قرار ذیل است:

(۱) از هر گاری بدون ملاحظه عده اسب چهار قران

(۲) دوچرخه بارکش بدون ملاحظه عده اسب یک قران

(۳) چهار چرخه بارکش بدون ملاحظه عده اسب دو قران

(۴) کالسکه و درشکه بدون ملاحظه عده اسب سه قران

(۵) اتومبیل یک تومان

(۶) واگون اتومبیل شش قران

(۷) دلیجان چهار قران

(۸) گاو بارکش و الاغ سه شاهی قاطر و اسب و یابو پنج شاهی شتر شش شاهی.

دوره روزنامه ایران سال‌های ۱۲۸۳ تا ۱۲۹۹ در کتابخانه ملی تهران دیده شود.

ماده هشتم- وسایط نقلیه که از مالیات معافند به قرار ذیل است:

(۱) وسایط نقلیه مخصوص سلطنت و دولت

(۲) وسایط نقلیه مخصوص مامورین سیاسی دول خارجه

(۳) وسایط نقلیه عسگریه از هر قبیل

(۴) وسایط نقلیه متعلقه به خدمات صحیه

(۵) وسایط نقلیه مخصوص به خدمات بلدیه

در سایر شهرهای ایران هم کمابیش جنب‌وجوش‌هایی در زمینه صنایع مشاهده می‌شود.

یکی دیگر از کارخانه‌هایی که در زمینه نساجی تاسیس شد، کارخانه وطن بود که به وسیله عده‌ای از سرمایه‌داران اصفهان راه‌اندازی شد.

نام کازرونی‌ها، تجار معروف اصفهان به‌عنوان سرمایه‌گذاران اصلی در رشته‌های نساجی و بافندگی چندین دهه بر سر زبان‌ها بود.

کارخانه وطن در سال ۱۳۰۴ شمسی محصولات خود را به بازار عرضه کرد. به دنبال این کارخانه، کارخانه‌های متعدد دیگری از سوی بخش خصوصی و چهار کارخانه بزرگ از سوی بخش دولتی تاسیس شد. فراهم بودن کلیه مواد اولیه مصرفی کارخانجات نساجی مانند پشم، پنبه، ابریشم و کنف در داخل کشور و بی‌نیازی از واردات مواد اولیه خارجی در آن سال‌ها، سرمایه‌گذاران را به فعالیت در این رشته تشویق می‌کرد. پارچه‌های سبک نخی و پنبه‌ای مورد نیاز مبرم جامعه بود.