رونق احداث کارخانه‌های سیگارسازی

خسرو معتضد

از نظر آشنایی با قوانینی که به صاحبان صنایع اجازه تاسیس کارخانه می‌داد، در اینجا متن قانون امتیاز ایجاد کارخانه کبریت‌سازی آذربایجان به برادران خویی آورده می‌شود:

ماده اول - از تاریخ امضای این قرارداد لغایت مدت پانزده سال شمسی ساختن کبریت در آذربایجان مختص به حاج محمدرحیم خویی و حاج محمد باقرخویی خواهد بود. بدیهی است که اشخاص دیگر از وارد کردن کبریت به خاک آذربایجان و خرید و فروش در آنجا ممنوع نخواهند بود.

ماده دوم - صاحبان امتیاز متعهد می‌شوند که از این تاریخ در ظرف مدت پنج سال حوائج محلی ایالت‌ آذربایجان را از حیث مصرف کبریت کاملا رفع نمایند و هر گاه در عرض این مدت از عهده انجام این امر برنیایند، حق اختصاص بقیه مدت دیگر ملغی خواهد بود، جز در مواردی که حوادث فوق‌العاده (فورس ماژور) مانع انجام امر باشد.

ماده سوم - صاحبان امتیاز حق خواهند داشت ماشین‌آلات را که منحصرا برای دائر کردن کارخانه‌های کبریت‌سازی در آذربایجان لازم است، بدون تادیه حقوق گمرکی وارد نمایند.

ماده چهارم - کارخانجات کبریت‌سازی آذربایجان از تاریخ تصویب تا مدت ده سال از هرگونه عوارض معاف خواهند بود. مگر اینکه در ظرف این مدت قانون مخصوصی از طرف قوه مقننه راجع به اخذ مالیات از این قبیل موسسات وضع گردد.

ماده پنجم - صاحبان امتیاز متعهد هستند که بعد از تصویب این قرارداد صدی دو عایدات خالص خود را تا یازده سال برای معارف ایالت آذربایجان به دولت بپردازند.

ماده ششم - پس از انقضای مدت ده سال و مادامی که قانون مخصوصی راجع به اخذ مالیات از این قبیل موسسات وضع نشده است، صاحبان امتیاز صدی ده عایدات خالص سالانه سنه ماضیه خود را در ظرف برج حمل سال بعد به خزانه دولت عاید خواهند نمود و صاحبان امتیاز متعهد هستند که در هر یک از کارخانجات خود دفاتر محاسباتی منظمی داشته باشند تا در موقع لزوم مامورین دولتی به دفاتر آنها مراجعه کنند، توضیح آنکه مقصود از عایدات خالص عبارت است از کلیه منافع بعد از وضع مخارج اداری و مخارج لازمه برای ساختن کبریت.

ماده هفتم - در تمام این امتیاز هرگونه نقل و انتقال و معامله و شرکت با اتباع خارجه نسبت به این کارخانه و امتیاز موجب الغای امتیاز خواهد بود، ولی در مورد اتباع داخله کافی است که صاحبان امتیاز در موقع شرکت و نقل و انتقال به اتباع ایران وزارت فوائد عامه را مسبوق نمایند.

ماده هشتم - مادام که قانون شرکت‌ها به تصویب مجلس شورای ملی رسیده است، صاحبان امتیاز در موقع تشکیل هر نوع شرکتی با اتباع داخله شرکت نامه خود را به امضای وزارت فوائد عامه خواهند رسانید.

ماده نهم - صاحبان امتیاز متعهد هستند که در تاسیس کارخانجات و انتخاب محل و قول کارگران و استعمال مواد کبریت کمال مراقبت و رعایت حفظ‌الصحه را به عمل آورده و هر قسم دستوری که از نقطه نظر حفظ الصحه از طرف دولت معین می‌گردد، به موقع اجرا بگذارند.

ماده دهم - هرگاه سوانحی به مستخدمین و کارگران وارد شود و ثابت گردد که نتیجه تقصیر یا غفلت صاحب امتیاز یا عدم رعایت نظامات و قوانین راجعه به کارخانجات بوده است ترمیم خسارات آنها برعهده صاحب امتیاز است.

ماده یازدهم - بعد از انقضای مدت این امتیاز، تاسیس کارخانجات کبریت‌سازی در ایالت آذربایجان آزاد است، ولی در صورتی که دولت بخواهد تاسیس کارخانجات کبریت‌سازی آذربایجان را امتیاز بدهد با تساوی شرایط، صاحبان این امتیاز حق تقدم خواهند داشت.

ماده واحده - مجلس شورای ملی به وزارت فوائد عامه اجازه می‌دهد به شرایط فوق که مشتمل بر یازده ماده است، این قرارداد را با خواهندگان امتیاز منعقد نماید.

طی سال‌های ۱۲۸۵ و ۱۳۰۵ه.ش صدها کارگاه کوچک صنایع دستی، تعداد قابل توجهی صنایع فلزی و کارگاه‌های ریخته‌گری ایجاد شد. تعداد چاپخانه‌ها از انقلاب مشروطه به بعد افزایش یافت و عده کارگران چاپخانه‌ها در سال ۱۲۹۸ - ۱۲۹۷ شمسی آن قدر زیاد شده بود که می‌توانستند به عنوان یک قشر قابل توجه اجتماعی دست به اعتصاب بزنند.

در رده صنایع کوچک صنعت سیگارسازی در رده کارگاه‌های کوچک، موسسات و بنگاه‌های فراوانی را در شهرها به خود اختصاص داد. توتون و تنباکو در این کارگاه‌ها که جنب مغازه‌های سیگارفروشی قرار داشتند به وسیله کارگران در صفحات کاغذهای نازک به خصوص سیگار پیچیده می‌شد و از ماشین‌های کوچک برای گلیرزنی استفاده می‌شد. صنایع سنتی ایران چون سفالگری، مسگری، اشیای خانگی و کارهای چوبی نیز رواج و رونق بیشتر یافت. کارگاه‌های کوچک متعددی برای عرضه اینگونه صنایع در ایران و شهرستان‌ها تاسیس شد. از نظر اهمیت نهادن به صنایع دستی ایران بود که در سال ۱۲۹۳ شمسی برای نخستین بار به جای وزارت علوم وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستطرفه تاسیس شد و این در کابینه دوم میرزا حسن مستوفی‌الممالک بود که در اول اسفندماه آن سال به دولت معرفی شد. کماکان رسیدگی به صنایع کشور در وزارت فوائد عامه و تجارت که از سال ۱۲۹۲ شمسی درهم ادغام شده بودند متمرکز بود در دوره سوم تقینیه لایحه شرکت‌ها و اتاق‌های تجارتی از سوی دولت به مجلس شورای ملی تسلیم شد.

همچنین قانون محاکم تجارت در این دوره به تصویب رسید. تحولات صنعتی و اقتصادی ایران در خلال جنگ و سال‌های بعد از آن را می‌توان خلال صفحات روزنامه بزرگ صبح تهران در سال‌های ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۰ش موسوم به ایران که ارگان نیمه رسمی دولت بود و هفته‌ای سه روز منتشر می‌شد، دریافت انبوهی از فعالیت‌های تولیدی کوچه به صورت خبر، اطلاعیه، اعلان از صفحات این روزنامه استنباط می‌گردد.