هر سیاحی که گذارش به ارومیه می‌افتد، کلیساها و مدارسی که میسیونرهای اروپایی با صرف هزینه‌های زیاد در این جا بنا کرده‌اند، توجهش را جلب می‌کند. اروپایی که دین را به سویی نهاده و در هر جایی بر ضد دین و دین‌داری اقدام می‌کند، بیایید و کارهایی که در اینجا می‌کند و بازی‌هایی را که سر جماعت آسوری درمی‌آورد، تماشا کنید. در اینجا پنج دولت میسیونرخانه دارند. قدیمی‌ترین آنها مال آمریکایی‌ها است که مذهب پروتستان را ترویج می‌کند. سپس فرانسوی‌ها هستند که مذهب کاتولیک را رواج می‌دهند. میسیونرخانه آلمان مروج نظریات لوتر است و پانسیونی گشوده و مشغول تعلیم و ترویج است. میسیونرهای روسی هم از هفت سال پیش در اینجا اقامت گزیده، مذهب پراوساوی ارتدکس را تبلیغ می‌کنند. دوایر مذهب کوچک جزئی زیاد دیگری نیز در ارومیه وجود دارد.

در حقیقت هر کدام از این میسیونرخانه‌ها به صورت یک دکان درآمده، دلالان خود را به جان آسوری‌ها می‌اندازند. اینان برای پررونق‌تر کردن بازار خود می‌کوشند تا دکان‌های خود را پرکشش تر کنند و در میدان چشم و هم چشمی دست به کارهای مختلفی می‌زنند. به منظور جلب اهالی و افزایش مریدان مدرسه می‌گشایند، داروخانه و بیمارستان تاسیس می‌کنند. به فقرا کمک کرده، آنها را به ممالک خارجه می‌فرستند و برایشان کار پیدا می‌کنند. مهم‌تر از همه اینکه با دادن مواجب زیادتر به کشیشان محلی (قیششه‌ها) آنان را به سوی خود جلب می‌کنند و به واسطه ایشان عواملشان را جلب و جذب می‌کنند... این باعث شده که گاه کارهایی چون خاچاکوخ به وجود بیاید. به این معنی که می‌بینی یکی دو نفر آسوری دسته‌ای از کودکان ولگرد را جمع کرده عکسشان را برمی‌دارند و آن را به امضای یک قیششه (کشیش آسوری) می‌رسانند که هیات اطفال مسیحی مدرسه یتیمان فلان ده آسوری و مستحق اعانه هستند. همان عکس را برداشته یک سر به آمریکا یا روسیه می‌رود و به نام همین یتیمان اعانه‌ها جمع می‌کند و برمی‌گردد آسورستان و شروع می‌کند به روبه راه کردن زندگی خود. خانه می‌سازد، باغ احداث می‌کند و با باقیمانده آن هم سیر و سیاحتی می‌کند.

منبع: روزنامه ترقی، ژوئیه ۱۹۰۹، این گزارش را یکی از نویسندگان روزنامه مذکور نوشته است.