انگلیس، ملی شدن را می‌پذیرفت

فرشید خدادادیان

انگلستان البته بیکار ننشست. تحریم نفتی ایران هدف اصلی انگلستان در این زمینه بود و در مقابل جهت جلوگیری از افزایش قیمت نفت در سطح جهان نیز این کشور با همکاری آمریکا، کمیته‌ای متشکل از ۲۰ کمپانی نفتی تشکیل داد تا با افزایش تولید در ایالات‌متحده، عربستان سعودی، کویت و عراق، نیاز بازارهای جهانی را تامین کنند تا افزایش قیمتی به‌وجود نیاید.

انگلستان در عرصه سیاسی نیز با ارائه شکایت به سازمان ملل کوشید با استفاده از ابزار دیپلماسی کاری کند تا وداع اتباعش با آبادان زیاد طولانی نشود، اما دفاع هیات ایرانی از منافع ملی خود در شورای امنیت این راه را نیز بر استعمار بست.

پس از ملی شدن صنعت نفت ایران در آخرین روز اسفندماه سال ۱۳۲۹ خورشیدی که مهلک‌ترین ضربه بر پیکره چپاولگران نفتی محسوب می‌شد، خلع ید آن چپاولگران در قالب شرکت نفت انگلیس و ایران مهم‌ترین اقدام اجرایی نیروهای وطن دوست ملی در این زمینه محسوب می‌شود.

گرفتاری‌های شرکت نفت ایران و انگلیس از نخستین روزهای سال ۱۳۳۰ آغاز شده بود، اما در خرداد ماه آن سال این گرفتاری‌ها به اوج خود رسید. در حالی که در نخستین روزهای این ماه بریتانیا در آخرین مقاومت‌های خود در برابر ملی شدن نفت به دادگاه لاهه شکایت برده بود. روزهای پایانی آن کابوس بزرگ بریتانیا و شرکت نفت انگلیس و ایران بود؛ خصوصا زمانی که در بیست و نهمین روز آن پرچم سه رنگ ایران بر فراز پالایشگاه آبادان به اهتزاز درآمد و پایان همه چیز را برای شرکت نفت انگلیس و ایران اعلام نمود.

پیش از آن و همزمان با شکایت بریتانیا به دادگاه لاهه ایران اعلام کرد که مساله نفت در ایران یک موضوع داخلی و اختلاف نظر بین یک کشور و یک شرکت خارجی است و ایران تنها حاضر به مذاکره با نمایندگان شرکت است و خود را ملزم به پاسخگویی به دولت بریتانیا و حضور در دادگاه بین‌المللی لاهه نمی بیند.

شرکت نفت انگلیس و ایران که از هر فرصتی برای بازگرداندن آب رفته به جوی استفاده می‌کرد در عالی‌ترین سطح خود یعنی رییس و اعضای هیات‌مدیره وارد ایران شدند. روز ۱۳ ژوئن (بیست و سوم خرداد‌ماه) بازیل جکسون رییس هیات‌مدیره شرکت در جریان مذاکراتی بین شرکت مذکور با دولت ایران به طرف ایرانی اطلاع داد کمپانی با پذیرش نوعی از ملی شدن که در آن شرایط شرکت نیز در نظر گرفته شده باشد موافق است، اما ایران در پاسخ به این پیشنهاد گنگ شرکت نفت انگلیس و ایران صراحتا بیان داشت که تنها یک نوع ملی شدن وجود دارد و آن هم ملی شدن واقعی و حقیقی است که در آن منافع ملی و استقلال ایران در نظر گرفته شده باشد! یعنی اینکه صنایع نفت به طور کامل در اختیار دولت ایران قرار بگیرد.

با توجه به اینکه در جریان تصویب قانون ملی شدن نفت، اولین اقدام در اجرایی نمودن این اصل، خلع ید از شرکت نفت انگلیس و ایران تعیین شده بود.جکسون برای آن که حداقل بهره را از مذاکرات مذکور ببرد از طرف ایرانی خواست حداقل مانع اجرای خلع ید شود، اما طرف ایرانی این امر را نیز نپذیرفت و به صراحت اعلام نمود که هدف مذاکرات موجود تغییر قانون ملی شدن صنعت نفت نیست بلکه بررسی چگونگی اجرای آن است!

هیات ایرانی تاکید کرد از تاریخ ۲۰ مارس ۱۹۵۱ میلادی برابر با ۲۹ اسفند ماه ۱۳۲۹ خورشیدی که لایحه ملی شدن صنعت نفت به تصویب رسیده تمامی دریافت‌های خالص بابت فروش نفت به ایران تعلق دارد و البته از دریافت‌های مذکور ۲۵‌درصد آن در یک بانک بی‌طرف سپرده خواهد شد تا از محل آن غرامت مورد ادعای شرکت نفت انگلیس و ایران (AIOC مخفف ANGLO IRANIAN OIL COMPANY) تامین شود. هیات ایرانی به اعضای هیات‌مدیره شرکت نفت انگلیس و ایران تاکید کرد که شرکت می‌تواند به هر میزان که بخواهد از ایران نفت خریداری نماید و آن را به هر بازاری در هر نقطه از دنیا که تمایل دارد بفرستد و البته به ایشان اخطار کرد در هر حال حقوق ایران باید در نظر گرفته شود.

در ۱۹ ژوئن وقتی دو هیات نمایندگی برای آخرین بار با یکدیگر ملاقات کردند جکسون یادداشتی را به هیات ایرانی تسلیم کرد که در آن نظرات AIOC منعکس شده بود. در آن یادداشت آمده بود که دارایی‌های ایرانی کمپانی ممکن است در شرکت ملی نفت ایران سرمایه‌گذاری شود و با در نظر گرفتن تملک AIOC بر این دارایی‌ها شرکت نفت انگلیس و ایران حق استفاده از آن را تنها به کمپانی جدیدی واگذار خواهد کرد که از طرف خود آن شرکت تشکیل شده باشد و البته این کمپانی جدید زیر نظر شرکت ملی نفت ایران فعالیت خواهد کرد (!)

جکسون همچنین به منظور ترغیب ایران به قبول این پیشنهاد در یادداشت خود ذکر کرده بود که AIOC حاضر است در صورت موافقت ایران با این پیشنهاد به طور نقد ده‌میلیون لیره به‌عنوان پیش پرداخت به ایران بپردازد و از ماه ژوئیه نیز هر ماه مبلغی به ایران پرداخت نماید تا زمانی که قرارداد نهایی بین ایران و کمپانی منعقد شود.

جکسون فکر می‌کرد نیاز شدید ایران به پول نفت دولت ایران را به چنین پیشنهاد قابل‌توجهی متمایل می‌کند و ایرانیان را از فکر ملی کردن واقعی نفت خود منحرف خواهد نمود، اما هیات ایرانی پیشنهاد کمپانی را توهین به شعور و آگاهی ملت ایران تلقی کرده و قاطعانه آن را مردود اعلام کرد.