تاریخ قاجار -تجارت ایران و انگلیس-۶
اسکناس ریز منتشر کنید
منافع شاه و دولتمردان او در اعطای این امتیازات گسترده به رویتر فقط در کسب درآمدهای مادی نبود، بلکه آنها اکنون امیدوار بودند با اعطای بیشترین سهم امور اقتصادی ایران به انگلستان، دولت آن کشور را در دفاع از ایران در صورت به خطر افتادن استقلال کشورشان بر اثر تهدیدات روسیه شریک و سهیم نمایند.
انتشار مفاد قرارداد اروپا را تکان داد. تییر Thiers سیاستمدار فرانسوی در مورد این قرارداد چنین اظهار داشت: «برای شاه فقط هوا را باقی گذاشتهاند!» دولت انگلستان و حکومت هند که رویتر تا آخرین لحظه آنها را بیاطلاع گذاشته بود، از افشای متن قرارداد به وحشت افتادند.
آنها از واکنش دولت روسیه در اضطراب بودند. روسها همان طور که قبلا نشان داده بودند، نمیتوانستند مداخلات دولتهای دیگر را در امر توسعه و پیشرفت اقتصادی ایران تحمل نمایند. در سال آینده که شاه ضمن مسافرت خود به اروپا وارد مسکو شد وی را از نظرات خود مطلع ساختند. در داخل ایران روحانیون احساسات عمومی را علیه تسلیم حقوق ایرانیان به بیگانگان میشوراندند. روسها نیز به تحریکات خود در افکار عمومی میافزودند. با بالا گرفتن موج مخالفتهای روز افزون، شاه ناچار به تسلیم شده و در ماه نوامبر سال ۱۸۷۳ به بهانه اینکه رویتر کار احداث راهآهن را ظرف مدت تعیین شده در قرارداد (پانزده ماه) آغاز نکرده است، امتیاز او را ملغی اعلام نمود. رویتر که حقیقتا چند هفته قبل از اعلام الغای قرارداد کار خود را شروع کرده بود، لغو آن را جدی نگرفت و با تهدید به اینکه بخشی از قرارداد خود را به روسها واگذار خواهد کرد، وزارت امور خارجه انگلستان را دچار اضطراب و نگرانی نموده و دولت انگلستان را وادار نمود تا به نفع وی وارد عمل شده و اقداماتی را پیگیری نماید و زمانی که شاه تصمیم به واگذاری امتیازات دیگری به دنبال امتیاز رویتر به سرمایهگذاران روسی، فرانسوی، آلمانی یا آمریکایی گرفت، وزیر مختار انگلیس اظهار مخالفت نموده و اعلام داشت تا زمانی که قرارداد رویتر لازمالاجرا است هر نوع قرارداد جدیدی بیاعتبار خواهد بود.پس جای تعجبی باقی نمیماند، اگر رویتر به دلیل رویهای که در مورد وی اعمال گردیده بود شاکی بوده و تقاضای ضرر و زیان کند؛ به هر جهت در سال ۱۸۸۹ وی حق انحصاری تاسیس بانک و استخراج معادن در ایران را برای شصت سال به دست آورد. در موندولف وزیر مختار انگلیس که دوست فعال قدیمی رویتر بود در کسب این امتیازات کمکهای موثری به او نمود، اگرچه این امتیازات در مقایسه با امتیازات قبلی کماهمیتتر مینمودند.
امتیازات رویتر در مورد استخراج معادن ایران به کورپوراسیون بانک معدن ایران که به همین منظور توسط دو شرکت عمده داوید ساسون و شریک David Sasson and co و میسرز. جی. سچرودر شریک. Messers.J.Schroder snd co تشکیل گردیده بود، واگذار شد. این دو کمپانی در آن روزگار هم مانند امروز از شرکتهای عمده و معتبر لندن بودند. بعد از تشکیل کورپراسیون جدید کروزن به مدیریت آن منصوب گردید. کار شرکت: استفاده انحصاری و مسلم از حق بهرهبرداری از معادن آهن، مس، سرب، جیوه، زغالسنگ، نفت، منگنز، برم و پنبهنسوز متعلق به ایران در سراسر قلمرو دولت آن کشور که قبلا به دیگران واگذار نشده است، میباشد. طلا، نقره و سنگهای قیمتی که از دیگر ثروتهای کانی ایران بود در این قرارداد مستثنی اعلام شده بود. مهندسان و زمینشناسان انگلیسی و نیز کارگران معدن جهت یافتن معادن زغالسنگ، نفت، جیوه و منگنز به ایران آمدند؛ اما موفقیت قابل توجهی به دست نیاوردند. علاوه بر آن، عداوت بومیان و موانع فراوان طبیعی و مشکلات عدیده مالی آنها را مواجه با دلسردی نمود. از جمله این مشکلات میتوان به عدم وجود ارتباطات و نتیجتا عدم دسترسی به مناطق معدنی اشاره نمود. شرکت بعد از سه سال کار بیوقفه تصمیم گرفت مخارج متحمل شده را به حساب ضرر و زیان خود گذاشته و از این خوان نعمت چشمپوشی نماید. ماجرای امتیاز شصت ساله تاسیس بانک که به رویتر داده شد، اندکی امیدوار کنندهتر بود. بانک ابتدا در لندن به مدیریت آقای ویلیام کسویک W.Keswick عضو تجارتخانه معروف ژاردن متیسون و شریک کار خود را شروع کرد. حق انحصاری چاپ اسکناس در سراسر مملکت در اختیار این بانک که بعدا بانک شاهنشاهی ایران نام گرفت، قرار داده شد. در حقیقت این بانک که اکنون مسوول نشر اسکناس در کشور بود به عنوان بانک دولتی ایران عمل میکرد و عملیات مرسوم بانکی را عهدهدار بود. بانک مزبور از همه مالیاتها و عوارض گمرکی در سراسر مملکت ایران معاف بود. بنابراین تعجبی نداشت وقتی که اعلام پذیرهنویسی برای فروش سهام آن گردید خیلی بیش از یک میلیون سرمایه نخستین آن تعهد خرید دریافت گردید. موفقیت بزرگی که پس از یک شروع بیثبات میتوانست تداوم کار بانک را حتی بیش از شصت سال مدت قانونی آن تضمین نماید. بانک شاهنشاهی تهران در ماه سپتامبر سال ۱۸۸۹ گشایش یافت و سال آینده با در اختیار گرفتن شرکت بانکداری تازهتاسیس «شرق لندن و هند با مسوولیت محدود» صاحب شبکهای متشکل از شعبات متعدد در اکثر شهرهای با اهمیت ایران گردید. شعبهای نیز تحتفشار حکومت هند به منظور دریافت مستمری سالانه ۱۵۰۰ لیرهای خارج از نیاز بانک شاهنشاهی در نصرتآباد سیستان به سال ۱۹۰۳ مفتوح گردید. گشایش این شعبه بانک پس از رواج شایعاتی مبنیبر تصمیم روسها در مورد افتتاح بانک در سیستان صورت پذیرفت. حکومت هند علاوهبر خارج ساختن روسها از دایره رقابت منظور دیگری را نیز در افتتاح شعبه بانک شاهنشاهی در سیستان اعمال مینمود که همانا گسترش تجارت با سیستان بود که به همین منظور جمعی از بازرگانان هندی را نیز در آنجا مقیم نمود. اولین رییس بانک شاهنشاهی ایران در تهران آقای ژوزف، رابینو، دی. بورگومال J.Rabino.D.Borgmale یک یهودی فرانسوی بود که در گذشته ضمن کار در کمپانی اعتباری لیونه در قاهره به تابعیت انگلیس درآمده بود. وی در مدت هیجده سال اقامت در ایران و ریاست بانک شاهی تلاش فراوانی برای ایجاد حسن معروفیت آن مبذول داشته و لیاقت زیادی از خود نشان داد. رابینو به تمامی کارکنان بانک آموخت که تنها راه موفقیت موسسه آنها در به جریان انداختن اسکناسهای ریز در ایران و جلب اعتماد مردم به گونهای است که آنها بدانند اسکناسهای اندوخته آنها در بانک شاهی همیشه پول نقد است و همین اقدام اساسی رابینو در بالا بردن میزان نقدینگی بانک سبب گسترش فعالیتهای تجاری گردید که بدون آن بانک قادر به آن نبود. از دیدگاه او ایرانیان بالاتر از آن بودند که اغلب اروپاییان در مورد ایشان میاندیشیدند.
ارسال نظر