بخارا، تجدد و اصلاحات

نجم کاویانی- بخارا نام شهری است باستانی که پایتخت بسیاری از حکومت‌ها و مرکز دانش و فرهنگ و به ویژه زبان فارسی بود. در قرن‌های اخیر بخارا پایتخت امارت بخارا هم بود که بر بخش بزرگی از آسیای‌میانه کنونی سیطره داشت. با سرنگونی این امارت پس از آمدن بلشویک‌ها در سال‌های ۱۹۲۰، شهر بخارا هم اهمیت خود را از دست داد. در سال‌های دهه دوم قرن پیش برای نخستین بار نشریه‌ای به زبان فارسی درآمد که «بخارای شریف» نام گرفت. نخستین روزنامه فـارسی در آسیای‌میانه، روزنامه بخارای شـریف، ١٠٠سال پیش در ۱۱ مارس ۱۹۱۲م در بخارا به مدیریت جلال یوسف‌زاده (١٨٦٠-١۹٣١م) آغاز بـه نشر کرد و پس از نشر ۱۵۳ شماره در ۲ ژانویه ۱۹۱۳م با تقاضای نمایندگی سیاسی روسیه تزاری در بخارا و توافق امیرعالم خان (۱۸۸۰- ۱۹۴۴م)، امیر بخارا تعطیل شد.

صدرالدین عینی (۱۸۷۸- ۱۹۵۴م)، که بعد از تاسیس روزنامه بخارای شریف نوشته بـود کـه در روز ۱۱ مارس تاجیکان صاحب زبان خود شده‌اند، بعد از تعطیلی روزنامه ‌گریست و شعر بلندی بـه همین مناسبت سرود. سالروز تاسیس روزنامه بخارای شریف، در ۳ نوامبر ۱۹۹۵م توسط پارلمان تاجیکستان به عنوان روز مطبوعات تاجیکستان به تصویب رسید تا همه ساله از آن تجلیل به عمل ‌آید.

جنبش تجدد‌خواهی و اصلاحات در قلمرو بخارا در دو دهه اول قرن بیستم متاثر از جنبش‌های فکری و سیاسی روسیه، ایران، قـفـقاز، افـغانستان، شبـه قاره هند و امپراتوری عثمانی بود. نشریه‌های اختر، قـانون، حبل‌المتین، سراج‌الاخبار، چهره‌نما، وقت، شورا، ترجمان، ملانصرالدین، صراط مستقیم به‌رغم همه موانع بـه دست گروه‌های اصلاح‌طلب بخارا می‌رسید و در امر بیداری و تشکل جوان بخاراییان (جدیدی‌ها) نقش با اهمیت داشت. در چنین اوضاعی نواندیشان بخارایی تصمیم گرفتند به منظور آگاه ساختن مردم بخارا از جهان، منطقه، کشور و تحقق اصلاحات در امارت بخارا، به نشر و تبلیغ منظم دیدگاه و اندیشه‌های خود در میان مردم بپردازند. از این‌رو آنها به تاسیس روزنامه دست یازیدند. بـخـارای شـریف، نخستین تجربه روزنـامـه‌نگاری بـه زبان فـارسی از طرف بخاراییان بود.

از جمله مباحثی که در بخارا دنبال می‌شد می‌توان به این موارد اشاره کرد: ترویج معـارف، گشایش و اصلاح مکتب‌ها و مدرسه‌ها، تعمـیم عـلوم، مساله سنت و تجدد، بهبود امور کشاورزی، آبیاری، باغداری، دامپروری و بـهداشتی، ترقی اقتصادی، توجه بـه حقوق و وظایف حکـومـت و رعایا، اصلاح اداره امارت بخارا، ترغیب به قانون‌گرایی، مبارزه علیه جهل، خرافه‌پسندی و عادات ناپسند، پاسداری از زبان و ادب فارسی، رابطه دین و مذهب و مساله وحدت جهان اسلام.

زمین، آب و کشاورزی در زندگی بخاراییان، نقش کلیدی داشت. بخارای شـریف از رباخواری در روستا شدیدا انتقاد کرده و آن را مانع در امر پیشرفت کشاورزی و دامـداری دانسته و بـه منظور کمک بـه دهقانان و تهیدستان تاسیس بانک دهقانی را با بهره پایین پیشنهاد کرده است.بخارانویسان با زبان قلم و سلاح دانش در پی آن بودند که ملت و کشور خود را از بند نادانی، تحجر، خرافه و پس‌ماندگی برهانند و دریچه تازه‌ا‌ی بـه روی جوانان بخارا به جهان نو بگشایند و آنها را با تمدن جهان آشنا بسازند و بدون نسخه‌بـرداری از اینجا و آنجا، برای دردهای جامعه راه علاج بیابند.

روشنفکران و تجددخواهان بخارا در تمام دوره حاکمیت امیر بخارا، دیگر امکان نیافتند کـه روزنامه بخارای شـریف را احیا کنند. در دوران شوروی نیز طی هـفت دهه، ده‌ها روزنامه و مجله در بخارا بـه زبان فـارسی منتشر شـد؛ اما همه تلاش‌ها برای احیای روزنامه «بخارا» بنابر دلایل سیاسی به شکست انجامید.