تزلزل مالکیت خصوصی

ساختار اقتصاد ایران چگونه است و از چه زمانی شکل گرفته؟ در بخش دیگری از مقاله سیدحسین میرجلیلی با عنوان «آموزه‌های مکتب اقتصادی برای تحلیل اقتصاد ایران» که از فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی گزیده شده، ساختار اقتصاد ایران را مرور می‌کنیم. از دیدگاه نقش دولت در فرآیند توسعه اقتصادی، دولت در سال‌های پیش از مشروطیت، ماهیت دولت کارشکن را داشته است. واگذاری انحصارهای قانونی به خارجیان و در نتیجه کاستن از قدرت رقابتی بنگاه‌های داخلی، وضع مالیات‌های سنگین بر واردات، صادرات و تولید، عدم امنیت سرمایه و تولید، فقدان قوانین اجتماعی مدون و... از مشخصه‌های برجسته این دوران است؛ بنابراین مانع اصلی توسعه در این دوران، خود دولت (حاکمیت) بوده است. در تمام تاریخ پیش از مشروطیت، شیوه حضور دولت ایران، حضور حاکمیتی بوده و آنچه برای دولت در این دوره اهمیت داشته است، اعمال حاکمیت بوده است. در سال‌های پس از مشروطیت به ویژه از هنگام افزایش درآمدهای نفتی؛ دولت در ایران، در بسیاری از موارد شکل دولت کارفرمایی به خود گرفت؛ یعنی در کنار اعمال حاکمیت، تصدی بسیاری از فعالیت‌های حوزه خصوصی را نیز خود عهده‌دار شد. در دوره حکومت پهلوی دوم دولت‌مداری در اقتصاد ایران همچنان تداوم یافت؛ به طوری که جهانگیر آموزگار در این باره می‌نویسد: «در ایران مشکل از آنجا ناشی می‌شد که شاه کنترل شخصی گسترده‌ای روی دستگاه دولت داشت و در شرایط نبود مخالف موثر، سیاست‌های اقتصادی روز‌به‌روز بیشتر منعکس‌کننده اولویت‌های جاه‌طلبانه شاه و نه منافع و نیازهای جامعه بود.»

توصیه مکتب تاریخی در این باره می‌تواند چنین باشد که برای اصلاح نهاد دولت، به دلیل دیرپا بودن دولت‌مداری در اقتصاد ایران باید اصلاح ساختار اقتصاد ایران در درازمدت به گونه‌ای باشد که دولت به نقش و وظایف اصلی خود بازگردد. به‌این منظور باید توجه داشت که به دلیل ریشه‌دار بودن دولت‌مداری در اقتصاد ایران، اکتفا به تغییر افراد نمی‌تواند این مساله را حل کند بلکه نیازمند تغییر ساختار است به گونه‌ای که در ساختار جدید، دولت به جایگاه خود بازگردد.

ساختار تطوری اقتصاد ایران

ساختار اقتصاد ایران در حال حاضر ساختاری است که طی چند سده شکل گرفته است. بررسی ساختار اقتصاد ایران از دوره صفویه به بعد، حاکی از آن است که این اقتصاد تحولات ساختاری زیر را شاهد بوده است:

الف) دوره صفویه؛ مهم‌ترین ویژگی‌های ساختاری اقتصاد ایران در این دوره عبارت بودند از:

- دولت (شاه) بخش عمده اقتصاد را در اختیار داشت.

- حقوق مالکیت خصوصی متزلزل بود.

- بخش کشاورزی بدوی، بخش تولیدی غالب بود. (حاکمیت اقتصاد کشاورزی)

- سرمایه‌سالاری شاه و دربار حاکم بود.

- صنایع دستی و کوچک وجود داشت.

- اقتصاد نسبتا خود اتکا بود.

- روابط سنتی بر اقتصاد حاکم بود.

پایه‌های دوگانه اقتصاد عصر صفوی براساس گله‌داری و کشاورزی استوار بود. در مزارع محصولاتی مانند گندم، برنج، جو و صیفی‌‌جات کاشته می‌شد. در همه شهرها، باغ وجود داشت و انواع میوه‌ها در این باغ‌ها به عمل می‌آمد و از این لحاظ ایران یک کشور غنی بود. از فراوانی گوسفند و بز و شتر در ایران و صادرات اسب و نیز صادرات شتر و گوسفند چنین استنباط می‌شود که دامپروری رونق داشته است. صنایع ایران در عصر صفوی شامل: صنایع دستی مانند گلدوزی و قلابدوزی، زر و سیم‌دوزی، قلمکاری، میناکاری، سفال‌سازی، صحافی، صندوق‌سازی، حصیر و سبدبافی بوده است.

کارگاه‌های صنعتی کوچک در پشت مغازه و متصل به آن در بازارها وجود داشت. از سیاحت‌نامه شاردن چنین استنباط می‌شود که صنایع آهنکاری، فولادکاری، آیینه‌کاری، رنگرزی، صابون‌سازی، قلمدان‌سازی و جواهرتراشی از جمله صنایعی بودند که در کارگاه‌های کوچک تولید می‌شد. البته کارگاه‌های پنج تا بیست نفر شاغل نیز وجود داشت که کارگاه‌های ابریشم‌بافی و فرش‌بافی، اسلحه‌سازی، کاغذسازی، منسوجات نخی و پشمی و مصنوعات چرمی بود.

سه راه زمینی برای بازرگانی خارجی وجود داشته است، یک راه آن از اصفهان شروع می‌شده و به هندوستان می‌رسیده است. راه دیگر از غرب و شمال غربی از طریق امپراتوری عثمانی تا اروپا ادامه پیدا می‌کرده است. راه سوم از طریق شمال وارد خاک روسیه می‌شده و سپس از طریق ولگا به اروپا می‌رفته است.

در دوره صفویه شبکه کاروانسراهایی ایجاد شد که محل امنی برای اجناس و حیوانات باری تجاری فراهم می‌کرد و مسافران می‌توانستند تا هر مدتی که مایل بودند بدون پرداخت پول در آنجا بمانند.

مهم‌ترین اقلام صادراتی ایران در عصر صفوی عبارت بود از: پسته، کرک، شتر، گوسفند، ابریشم، کالای تزئینی، طلا و زیورآلات، شمشیر، بادام، گلاب، پارچه‌های زربفت، سنگ‌های قیمتی، پشم شتر، توتون و تنباکو، خشکبار و مصنوعات چرمی، اسب، ظروف چینی و لعابی، میوه، مربا، حصیر، نی، آهن شمش و فولاد، پوست گوسفند، فرش و چرم.

مهم‌ترین اقلام وارداتی ایران در عصر صفوی عبارت بودند از: شکر، منسوجات، بلورآلات، تفنگ فتیله‌ای، کنف، متقال، سرب، قلع، جیوه، مس، فولاد، سولفات‌ها، آینه، کوزه قلیان، در شیشه‌ای، کاغذ، صابون، ساعت و فلفل.