ملی شدن نفت در نوشته‌ها
از تهران تا کاراکاس
«از تهران تا کاراکاس، نفت و سیاست در ایران» عنوان کتابی از منوچهر فرمانفرما است که در دو جلد توسط نشر تاریخ ایران در سال ۱۳۷۳ چاپ شده است.نگارنده در مقدمه این کتاب با بیان این مطلب که قصدش از نگارش « از تهران تا کاراکاس، نفت و سیاست در ایران» تاریخ نویسی نیست، می‌گوید: « من در این کتاب کوشیده‌ام آنچه را که دیده، شنیده یا استنباط کرده ام بنویسم و چون اسناد و مدارک دوران زندگیم در ایران از میان رفته اند، دفتر حاضر را فقط به مدد حافظه به رشته تحریر درآورده‌ام.» «از تهران تا کاراکاس، نفت و سیاست در ایران» در ۱۰ فصل نگاشته شده که فصل هفتم و هشتم آن به مصدق، ملی شدن نفت در ایران و پایان کار این نخست وزیر ایرانی اختصاص دارد. فصل هفتم با قتل رزم آرا و نخست وزیری علاء آغاز می‌شود.
ارسال لایحه ملی شدن نفت در کابینه این نخست وزیر و کارشکنی عده‌ای برای کسب رضایت انگلیس در ادامه، مورد پرداخت نگارنده قرار می‌گیرد؛ پس از آن فرمانفرما به اغتشاشات کارگری در آبان می‌پردازد.زندگی مصدق از کودکی تا نخست‌وزیری و توجه او به مقوله نفت در بخشی با عنوان مصدق آمده و پس از آن قانون ملی شدن صنعت نفت به تشریح آورده شده است. فهرستی از وقایع بعد از ملی شدن نفت ایران از تیر ماه 1330 تا شهریور 1331 از دیگر مطالب این بخش است و در ادامه فرمانفرما متن گزارش دکتر مصدق در رادیو تهران راجع به ملی شدن نفت از آغاز کار تا 29 اسفند 1331 را حائز اهمیت دیده و به تفصیل آن را در « از تهران تا کاراکاس، نفت و سیاست در ایران» درج کرده است.
مشتریان نفت ایران و سفر مصدق به آمریکا و مذاکرات او تا دادگاه پس از کودتا از دیگر مطالبی است که از سوی فرمانفرما مورد توجه قرار گرفته است.
پنجاه سال نفت ایران
«ایران باید به دست مردمان درستکار، فداکار، باایمان، میهن‌پرست و میهن دوست اداره شود و تنها راه رستگاری این است که از شر ستمگران و استثمارکنندگان رهایی یابد و این‌هم میسر نخواهد شد مگر اینکه مردم در امر حکومت دخالت یابند و حکومت مردم بر مردم به معنای واقعی آن ظهور کند.»
«پنجاه سال نفت ایران» عنوان کتابی از مصطفی فاتح است که توسط نشر علم منتشر شده است.
نگارنده در مقدمه این کتاب مختصری از تاریخ سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ایران در نیم قرن اخیر را ذکر می‌کند و آن را مرتبط با مقوله نفت می‌داند. به گفته او «نفت بزرگ‌ترین و مهم‌ترین صنعت ایران است و در گذشته نقش بزرگی در زندگی سیاسی و اقتصادی ما داشته است و در آینده هم بی‌شک عامل بسیار موثری خواهد بود که ارتباط بسیاری با سیاست و اقتصاد و اجتماع کشور خواهد داشت.»
موضوع اصلی کتاب گفت‌وگو از نفت ایران و جریان امور نفتی ظرف پنجاه سال اخیر است و فاتح برای شناساندن اهمیت نفت در دنیای امروز و سیرتکاملی این اکتشاف عظیم و تاثیر آن در پیشرفت تمدن بشری ابتدا به ذکر کلیاتی درباره نفت و ترتیب و پیدایش و طرز استفاده از آن به صورت موجز و فهرست مانند پرداخته است. بیان اهمیت نفت از نظر علمی و صنعتی ، مبارزه و رقابت بر سر نفت، نفت خاورمیانه و اهمیت آن و تاریخچه نفت جنوب عنوان دیگر فصل‌های این کتاب هستند.
«پنجاه سال نفت ایران» کتابی است که با نگاهی انتقادی به واقعه ملی شدن صنعت نفت ایران می‌پردازد. فاتح انتقادات وارد شده به این نهضت را مبتنی بر مدارک و اسناد می‌داند و هرگونه عیب‌جویی و نظر فردی را در نگارش کتابش انکار می‌کند. او در عوض هدف از نگارش کتابش را تذکر بی‌اطلاعی و جهالت متصدیان و راهنمایی برای آیندگان برمی‌شمارد. «پنجاه سال نفت ایران» در ۱۴ فصل و در ۶۸۲ صفحه چاپ شده است.
حدیث سرود آزادی
«پیکری چندان نحیف که گویی به یک باد از پا درمی‌آمد، با چهره‌ای زردرنگ و فروافتاده، چشمانی نمدار و دستانی لرزان اما اراده‌ای سخت‌تر از صخره کوهسار البرز و پرشراره‌تر از نفت آبادان... تنها در یک کشور اسلامی ممکن است پدیده‌ای چون دکتر مصدق به وجود آید.»
«خواب آشفته نفت، دکتر مصدق و نهضت ملی ایران» نوشته محمدعلی موحد توسط نشر کارنامه چاپ شد و خیلی زود توجه جامعه روشنفکری را به خود جلب کرد. موحد در دیباچه کتابش قرن بیستم را آبستن سه انقلاب و حرکت مهم اجتماعی و سیاسی در ایران می‌داند که ملی شدن صنعت نفت یکی از آنهاست. به گفته او حرکت اول (انقلاب مشروطه) و حرکت دوم (انقلاب اسلامی) به تغییر نظام حکومتی انجامید. ملی شدن نفت نیز اگرچه تا آستانه تغییر نظام پیش رفت اما همچون مادری پس از تحمل رنج‌های بارداری، درست در آخرین لحظات، بچه خود را سقط کرد. موحد که خود در دوره زمانی ملی شدن نفت و خاتمه آن با کودتای 28 مرداد 1332 در آبادان بوده، معتقد است: «ایران از آغاز تا انجام این قرن، سراسر، درگیرودار نفت بود. قرن بیستم برای ما با امتیازنامه دارسی آغاز شد و حوادث و ماجراهای بعدی، خواه و ناخواه، مستقیم یا غیرمستقیم، در دود و تف نفت و گاهی در آتش آن فروپیچید» و هنوز هم سرنوشت ما با نفت سخت گره خورده است.
« خواب آشفته نفت، دکتر مصدق و نهضت ملی ایران» در ۲۰ فصل نگاشته شده و نگارنده در سراسر آن تلاش کرده است به شکلی بی‌طرفانه یکی از مهم‌ترین وقایع ایران را با مراجعه به اسناد و مدارک متقن بررسی کند. موحد که به گفته خودش در نهضت ملی شدن نفت سوخته است، داستان مصدق را شاهنامه آزادی در خاطره نسل خویش می‌نامد و مینویسد: «این ماجرا برای مردم ما نه صرفا یک حدیث تاریخی که یک سرود آزادی است.»
نفت تا کنسرسیوم
«صنعت نفت ایران: بیست سال پس از ملی شدن» عنوان کتابی از فواد روحانی است که توسط شرکت سهامی کتاب‌های جیبی به چاپ رسیده است. «صنعت نفت ایران: بیست سال پس از ملی شدن» شرح داستان صنعت نفت تا مرحله قرارداد کنسرسیوم است. به گفته نگارنده در زمان آغاز کنسرسیوم صنعت نفت ایران اگرچه در ظاهر دلالت بر اجرای قانون ملی شدن نفت و تسلط ایران بر امور نفتی خود می‌کرد، اما در حقیقت دولت ایران و شرکت ملی نفت فقط اختیارات محدودی در اداره این صنعت داشتند. در مقابل شرکت‌های عضو کنسرسیوم دارای حقوق و اختیارات کلی و وسیعی بودند؛ به خصوص در مورد تعیین درآمد کشور از نفت که دو عامل عمده آن یکی قیمت نفت خام در هر بشکه و دیگر تعیین میزان تولید بود، دولت ایران و شرکت نفت مطلقا اختیاری نداشتند و کنسرسیوم از آزادی کامل برخوردار بود. فواد روحانی در پیشگفتار این کتاب با اشاره به اینکه ایران در زمان نگارش کتاب تغییر یافته است، دلایل نگارش «صنعت نفت ایران: بیست سال پس از ملی شدن» را شرح این تغییر و دگرگونی عنوان می‌کند. اگرچه عمده رویدادهای رخ داده در این کتاب مرتبط با ایران است، اما از آنجا که صنعت نفت، یک صنعت بین‌المللی محسوب می‌شود و میان
تحولات اساسی رخ داده در آن، بین نقاط مختلف جهان نوعی همبستگی وجود دارد، در این کتاب گزارش مربوط به نفت ایران در چارچوب وقایع و تحولات جهانی گنجانده شده است. نگارنده «تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران: بیست سال پس از ملی شدن» تلاش کرده است که در کتاب خود از مدارکی استفاده کند که در صحت آنها هیچ تردیدی وجود ندارد. روحانی در همین رابطه از منابعی نظیر انتشارات شرکت ملی نفت، بولتن‌های هفتگی اوپک و کتاب‌ها و مجلات معتبر بین‌المللی در کنار مشاوره‌های کارشناسان شرکت ملی نفت و شرکت‌های فرعی آن بهره گرفته است. «تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران: بیست سال پس از ملی شدن» در ۲۱ فصل و در ۴۹۴ صفحه نگاشته شده است.
نهضت نفت در اسناد
«آنانکه در زندان‌های نظامی عزیزانی چون مصدق و شایگان و رضوی و دلاوران قهرمان دیگر دارند و شهیدانی چون دکتر فاطمی به سینه خاک‌های تیره سپرده‌اند، هرگز و تحت هیچ عنوانی از هدف‌های خود دست نخواهند کشید، آنان راه مصدق را از راهزنانی که در کمین فرصت نشسته‌اند، پاک و مصفا نگه خواهند داشت.»
«اسناد نهضت مقاومت ملی‌ایران» عنوان مجموعه‌ای است که در آن اسناد نهضت مقاومت ملی به تفصیل آورده شده است. این مجموعه در پنج جلد تهیه و سال‌های میانی 1332 تا 1340 را دربرمی‌گیرد. اسناد درون سازمانی عنوان جلد پنجم‌این مجموعه است.
ناشر در مقدمه جلد دوم با اشاره به‌اینکه در قضاوت و تحلیل‌اینگونه اسناد و مجموعه‌ها باید شرایط خاص و مقطع زمانی آنها را در نظر داشت مینویسد: «حذف مقاطع زمانی و شرایط خاص اجتماعی از اینگونه ایثارها، مبارزات، حرکت‌ها و تلاش‌ها ما را برای یک قضاوت صحیح و عادلانه دچار اشکال می‌کند.»
اسناد مطرح شده در‌این مجموعه به ترتیب زمانی آورده شده تا دربرگیرنده جو حاکم درآن دوره زمانی و نیاز به کاربرد روش‌های اتخاذ شده باشد. ضمنا به دلیل کیفیت نامناسب نشریات استفاده شده در‌این مجموعه، صفحه اول آن آورده شده و صفحات بعدی به گفته ناشر عینا حروف چینی شده است.
این مجموعه در سال ۱۳۶۲ با هدف تنویر افکار عمومی و درس گرفتن از رویدادهای تاریخی منتشر شده، هر چند که به گفته ناشر به دلیل جو امنیتی سال‌های پیش از انقلاب و شرایط خاص انقلابی پس از سال‌های ۱۳۵۷ تنها بخش‌هایی از این مجموعه اسناد توانست به مرحله چاپ برسد.
ارسال نظر