همراهی الهه تاریخ با اقتصاد سنجی

رابرت فوگل

همایش تاریخ و همکاری‌های میان رشته‌ای به مثابه فرصتی برای گفت‌وگو میان مورخان با اساتید و کارشناسان سایر علوم، به ویژه علوم انسانی بود. در این همایش که ۱۶ و ۱۷ اسفند ماه در محل پژوهشکده تاریخ اسلام برگزار شد، سخنرانان در حوزه و رشته‌های گوناگون و در کارگروه‌های مختلف به مقوله تاریخ توجه نشان دادند. یکی از این کارگروه‌ها، کارگروه اقتصادی بود که با توجه به اهمیت این مقوله، به عنوان اولین کارگروه همایش از سوی دبیرخانه انتخاب و در آن به موضوعاتی نظیر استفاده از تاریخ در روش‌های توسعه جغرافیایی و شکل‌گیری سرپل‌ذهاب در دوره قاجار پرداخته شد. کلیومتریک (استفاده از داده‌های کمی در تاریخ اقتصادی) عنوان مقاله‌ای به قلم مریم شیپری و بیتا علایی بود که در این همایش از سوی شیپری، دانشجوی دکترای تاریخ اقتصاد ارائه شد. آنچه می خوانید گزارشی از ارائه این مقاله است.

شیپری دراین همایش گفت: بهره‌گیری از علم آمار در علوم دیگر از اواخر قرن ۱۷ میلادی در اروپا رایج شد و برای اولین بار آدولف کتله از آمار در علوم اجتماعی بهره برد، به تدریج استفاده از آن در جمعیت‌شناسی دموگرافی مورد توجه واقع و در قرن بیستم میلادی شرایط اقتصادی جهان به سمتی پیش رفت که توجه به علم آمار در اقتصاد برای مشخص کردن کمیت‌ها بیشتر شد.

وی اظهار کرد: استفاده از آمار در اقتصاد را اکونومتری یا اقتصاد سنجی می‌نامند و هدف از آن تبیین امور اقتصادی از راه پژوهش‌های آماری و استفاده از تحلیل‌های ریاضی است.

این دانش آموخته علم آمار گفت: اما تاریخ اقتصادی در واقع درک اهمیت نهادهای اقتصادی گذشته در اقتصاد کنونی است و منابع از تنوع زیادی برخوردارند. وی در همین رابطه به مواردی نظیر سرشماری‌ها، ثبت‌های اداری و نظامی، داده‌های مراکز صنعتی و کشاورزی، دفاتر مالیات و بارنامه کشتی‌ها اشاره کرد وگفت: آثار فراوانی درباره تاریخ اقتصادی اروپا نوشته شده است که بسیاری از آنها را مورخین مکتب آنال مانند فرناند برودل انجام دادند، اما وارد کردن آمار در تاریخ اقتصادی کار دشواری بود.

شیپری ادامه داد: کلیومتری که در واقع به کارگیری داده‌های کمی در تاریخ اقتصادی، از طریق اقتصاد سنجی و آمار است در زبان فارسی به تاریخ‌سنجی ترجمه شده است.

وی استفاده از این واژه را متعلق به استانلی ریتر در سال ۱۹۶۰ دانست و تصریح کرد: این واژه برگرفته از نام کلیو موجود اسطوره ای یونانی یا الهه تاریخ است و متریک نیز برگرفته از لغت اکونومتری یا اقتصاد سنجی است.

شیپری استفاده از تئوری در بررسی‌های کلیومتریک را بسیار متداول خواند و گفت: به عنوان مثال تئوری قیمت به تجزیه و تحلیل و طرز تعیین قیمت در اقتصاد سرمایه داری نظر دارد و نقش قیمت را در حل مشکلات و مسائل مربوط به تخصیص منابع بررسی می‌کند. وی افزود: از آنجایی که یکی از اهداف اقتصاد سنجی شناخت وضعیت موجود و پیش‌بینی وضعیت آینده اقتصادی بوده است در برخی کارهای مورخین کلیومتری نیز پیش‌بینی شرایط آینده مورد نظر بوده است.

شیپری این مکتب را بیشتر مورد توجه مورخین آمریکایی معرفی کرد و ادامه داد: گفته شده در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ که در ایالات متحده آمریکا تلاش‌هایی در زمینه منظم‌سازی مالیات‌ها انجام شده توجه به تاریخ‌سنجی نیز جلب شده است.وی اولین تحقیقی که در این مکتب نگارش شد را تحقیقی دانست که به نقش اقتصاد بردگی در ایالات متحده نظر داشت و گفت: این تحقیق توسط جان مایر وکنراد در سال ۱۹۵۸ انجام شد.

شیپری اظهار کرد: مایر در مقاله‌ای به این موضوع که آنها در این بررسی از علم کامپیوتر استفاده نکرده‌اند، اشاره دارد، اما بعد از اینکه علم آمار و کامپیوتراز سال ۱۹۶۷ به بعد با هم آمیخته شدند استفاده از کامپیوتر در این مکتب مورد توجه واقع شد و روبرت فوگل به عنون شاخص‌ترین نماینده این مکتب در کارهای خویش به طور گسترده از کامپیوتر بهره برد.

وی گفت: آثاری مانند نقش راه‌آهن در رشد اقتصاد آمریکا، نقش برده‌داری در اقتصاد آمریکا و بررسی رابطه تغذیه و استانداردهای زندگی همگی به تئوری و آمار وابسته بودند و از مشهورترین آنها، کارهایی هستند که توسط فوگل در این زمینه انجام شده است.

شیپری افزود: کلیومتری مانند هر روش دیگری منتقدینی دارد. استنفورد از داده‌های کمی که در این روش استفاده می‌شوند با عنوان شواهد سخت یا شواهدی که با نمودار‌ها سخن می‌گویند یاد می‌کند و می‌گوید که تاریخ سنجان مدعی‌اند که شواهد سخت کمیت پذیر و غیرمبهم هستند، در صورتی که بدانیم چه چیزی را چه کسی، چه موقع، کجا و با چه دقتی انجام داده است می‌توان از آنها استفاده کرد. استفاده تئوری از جمله ایرادات دیگری است که به این روش می‌گیرند.

وی گفت: برای شروع هرگونه تحلیل آماری ابتدا اطلاع داشتن از چگونگی توزیع داده‌ها ضروری است؛ در واقع با آزمون‌هایی مانند کولمگروف اسمیرنف می‌توان فرضیه نرمال بودن داده‌ها را بررسی کرد. شیپری تصریح کرد: منظور از نرمال بودن این است که داده‌ها در اطراف میانگین بیشتر از کمترین و کمتر از بیشترین باشند.

وی گفت: به منحنی داده‌های نرمال بل شیپ می‌گویند که شبیه به زنگ کلیسا است؛ اگر داده‌ها نرمال باشند از آزمون‌های پارامتریک استفاده می شود یعنی آزمون‌هایی که به توزیع جامعه آماری وابسته‌اند؛ آزمون‌هایی مانند تی‌تست و اف‌تست از جمله این آزمون‌ها هستند؛ در غیر این صورت از آزمون‌های ناپارمتریک استفاده می‌شود مانند من‌ویتنی و کروسکال والیس؛ ضمن اینکه باید توجه داشته باشیم که معمولا داده‌های تاریخی، ناپارامتریک هستند.شیپری اضافه کرد: از جمله روش‌های آماری سری‌های زمانی هستند، یک سری زمانی عبارت است از یکسری داده‌هایی که از مشاهده یک پدیده در طول زمان به دست می‌آید سری‌های زمانی به دو دسته پیوسته و گسسته تقسیم می‌شوند پیوسته یعنی داده‌های متغییر را در طول یک زمان به طور کامل داشته باشیم. سری گسسته یعنی داده‌ها را در فواصل معین داشته باشیم.وی اظهار کرد: روش کلیومتری به دنبال احساس نیاز مورخین اقتصادی به پیش‌بینی در مورد شرایط اقتصادی کشورهای صنعتی در قرن بیستم ابداع شد. این روش به مرور زمان تکمیل شده و با استفاده از کامپیوتر به منظور سرعت بخشیدن به تحلیل‌های آماری و همچنین تحلیل داده‌های زیاد، رشد کرد. آثار روبرت فوگل و همفکرانش در منسجم شدن این روش تاثیر فراوانی داشت . هرچند که بسیاری از مورخین به این روش به دلیل استفاده از داده‌های کمی و علم کامپیوتر ایرادات فراوانی گرفته‌اند. اما اگر مورخین این روش را با مهارت خویش و استفاده ترکیبی از منابع کمٌی و کیفی به جای استفاده از مفاهیم نظری و تئوری‌های صرف به کار برند، نتایج مفید و دقیق‌تری از شرایط اقتصادی جوامع کسب خواهند کرد.