معرفی کتاب
ایران؛ آوردگاه ابر قدرت‌ها
جنگ جهانی اول و پیامدهای آن را می‌توان مهم‌ترین فصل سیاسی تاریخ قرن بیستم دانست. سقوط امپراتوری‌های بزرگ و تاسیس کشورهای تازه، تنها بخشی از تحولات حاصل از این جنگ بود. گرچه در آغاز، دولت ایران رسما اعلام بی‌طرفی کرد، هیچ یک از دول متخاصم به آن توجه نکردند و این گونه بود که ایران تبدیل به آوردگاه ابرقدرت‌ها شد. آنچه درطول این جنگ بر ایران گذشت، سنگ‌بنایی شد برای تغییراتی گسترده در ساختار سیاسی کشور، تا آنجا که در نهایت، موجبات سقوط سلسله قاجار را فراهم آورد.
«ایران و جنگ جهانی اول، آوردگاه ابرقدرت‌ها» عنوان کتابی با ویراستاری تورج اتابکی، استاد ممتاز تاریخ معاصر دانشگاه آمستردام و پژوهشگر ارشد در موسسه بین‌المللی تاریخ اجتماعی است که با ترجمه حسن افشار توسط نشر ماهی روانه بازار کتاب شده است. «ایران و جنگ جهانی اول، آوردگاه ابرقدرت ها» از ۹ فصل تشکیل شده است. «جنگ جهانی اول، قدرت‌های بزرگ و پیدایش جامعه سیاسی در ایران» عنوان فصل ابتدایی آن است که به قلم تورج اتابکی نگاشته شده است. اتابکی در این فصل افزایش فشار خارجی و شکاف دیرینه در کنار جناح‌بندی‌ها و چنددستگی‌ها را از پیامدهای جنگ بر ایران می‌داند و به نقل از بلوشر می‌نویسد «دو منبع در کشور اعمال قدرت سیاسی می‌کردند، یکی «رسمی» که حکومت و بستگانش را شامل می‌شد و دیگر «غیررسمی» که به گفته او «نیروهای ملی» را دربرمی گرفت»، از نظر اتابکی شکست روند نوسازی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم همراه با افت نهضت مشروطه در سال‌های پیش و در زمان وقوع جنگ برای اکثریت قریب به اتفاق جمعیت شهری و به ویژه طبقات میانه و روشنفکران چاره‌ای جز این باقی نگذاشت که حاکمیت را به یک مرد نظم بسپارند تا به نمایندگی از ملت، حکومت مقتدر متمرکزی پی‌افکند. حکومتی که با حفظ یکپارچگی و استقلال کشور بتواند مشکلات فزاینده آن را نیز حل کند. منصوره اتحادیه، نگارنده فصل دوم این کتاب با عنوان «حکومت موقت ایران» است. این پژوهشگر تاریخ در این فصل با برشمردن ویژگی‌های ساختار قدرت ایران در زمان جنگ جهانی اول و رفتار سیاستمداران ایرانی، موضوع مهاجرت نمایندگان به قم را مطرح می‌کند. منصوره اتحادیه همچنین مشکلات حکومت موقت در پی‌ریزی یک حکومت دموکراتیک متجدد و کارآمد را تشریح و مهم‌ترین دلیل شکست آن را نداشتن یک هدف روشن برمی‌شمارد.«پیش به سوی شرق: فعالیت تشکیلات سری عثمانی در ایران» عنوان مقاله دیگری از تورج اتابکی در کتاب «ایران و جنگ جهانی اول، آوردگاه ابرقدرت‌ها» ست. در این مقاله که عنوان فصل سوم کتاب است اتابکی ضمن برشمردن دلایل ورود عثمانیان به جنگ جهانی اول، کارزار تبلیغاتی آنها در این جنگ را به دو مرحله جداگانه پان اسلامی و پان ترکی تقسیم می‌کند. او تاکید عثمانیان در سال‌های نخست جنگ را بر اساس آموزه
پان اسلامیسیم می‌داند و می‌نویسد: «اتحادیون ترک جوان، روس‌ها را مهاجمان کافری می‌دانستند که جنوب قفقاز را اشغال کرده بودند، ناحیه‌ای که عثمانی‌ها آن را بخشی از وطن ترکی- اسلامی خود می‌پنداشتند. در ادامه اتابکی به فعالیت عثمانیان در تبریز و تهران اشاره می‌کند که در آن زمان مایه نگرانی و خشم محافل سیاسی بود.استفانی کرانین، صاحب کرسی تاریخ ایران بنیاد «ایران هریتج» در دانشگاه نورثمپتون، نویسنده چهارمین بخش این کتاب با عنوان «ملی‌گرایی ایرانی و ژاندارمری دولتی» است که در آن با ذکر شکل گیری و سال‌های نخست شکل گیری ژاندارمری دولتی تاثیر و ضربه‌های جنگ جهانی اول بر این نیروی دولتی را شرح می‌دهد. نگارنده در ادامه، بازسازی ژاندارمری را مدنظر قرار داده و می‌نویسد: «در پایان جنگ، ژاندارمری از انگشت شمار ساختارهای باثبات باقی مانده برای دولت ایران بود.»«اسماعیل آقا سیمکو، جنگ سالار کرد» عنوان مقاله‌ای از مارتین ون برونسن صاحب کرسی ISIM مطالعات تطبیقی جوامع اسلامی معاصر در دانشگاه اوترخت است که نگارنده فصل پنجم کتاب «ایران و جنگ جهانی اول، آوردگاه ابرقدرت‌ها» را به آن اختصاص داده است. او در این فصل اسماعیل آقا معروف به سیمکو را سرشناس ترین چهره در مرز ایران و عثمانی می‌داند که زیرکانه از امکاناتی که در تاریخ پرآشوب منطقه در ربع قرن بیستم فراهم ساخت، سود برده و تعادل خود را بین عثمانیان و روس‌ها و ایرانیان و سپس انگلیسی‌ها حفظ کرد. برونسن در ادامه این فصل به طوایف کرد در میان دولت‌های بزرگ اشاره می‌کند و پس از آن دوباره به موضوع سیمکو بازگشته و شرحی بر شورش او علیه حکومت مرکزی می‌دهد.
محمدعلی همایون کاتوزیان، عضو هیأت علمی دانشکده مطالعات شرقی دانشگاه آکسفورد، نگارنده فصل ششم این کتاب با عنوان «گزارش احمد کسروی از قیام شیخ محمد خیابانی» است. به گفته کاتوزیان، کسروی، دموکرات تبریزی که شاهد قیام خیابانی و منتقد شیوه رهبری او در حین و بعد از قیام بود، مقاله‌ای را در باب آن به خواهش حسین کاظم زاده نوشت تا در مجله ایرانشهر در کنار چند مقاله تمجیدآمیز دیگر از یاران نزدیک خیابانی مانند محمدعلی آقا بادامچی و از برخی ستایشگران خیابانی همچون صادق رضازاده شفق به چاپ برسد. اما به خاطر ماهیت انتقادی آن هرگز این مقاله چاپ نشد. کاتوزیان در ادامه این فصل ضمن ارائه تاریخچه‌ای از دیدار کسروی با خیابانی به شرح مقاله او می‌پردازد.
تورج اتابکی فصل هفتم این کتاب را با عنوان «پان‌ترکیسم و ملی گرایی ایرانی» به نگارش درآورده و می‌نویسد: «تاریخ نگاری قرن بیستم درباره دو مفهوم دولت- ملت و ملی گرایی تاحدود زیادی تحت تاثیر گفتمان قومی- زبانی اروپامحورانه شکل‌گرفته که در آن قومیت و زبان، ملاک‌های اصلی و تعیین کننده ملیت به شمار می‌روند.» او در ادامه با اشاره به رخداد جنگ جهانی اول به ریشه‌های پان‌ترکیسم در ترکیه و واکنش ایرانیان در برابر آن می‌پردازد. نگارنده معتقد است تبلیغات پان ترکی که در آستانه جنگ جهانی اول با هدف تشکیل وطن جدید پان‌ترکی در اقوام ترک زبان جنوب قفقاز، آذربایجان ایران و ترکستان آسیای مرکزی درگرفت، نتیجه معکوسی در ایران به بار آورد و روشنفکران آذری را مبدل به سرسخت‌ترین مدافعان تمامیت ارضی و استقلال سیاسی ایران کرد.
«عوام گرایان رشت، پان اسلامیسم و نقش دول مرکزی» عنوان فصل هفتم کتاب و نگاشته شده توسط پژمان دیلمی محقق مستقل دایره‌المعارف ایرانیکاست که در آن ابعاد گوناگون قیام میرزا کوچک خان را مورد بررسی قرار می‌دهد و در فصل پایانی کتاب با عنوان «شورای تبلیغات بین‌الملل و تاسیس حزب کمونیست ایران» نوشته الیور باست، مدرس تاریخ ایران و خاورمیانه جدید در دانشگاه منچستر، فعالیت‌های «سووینترپروپ» در ایران که رابطه مستقیمی با تاریخ بحث انگیز حزب کمونیست ایران دارد، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
«ایران و جنگ جهانی اول، آوردگاه ابرقدرت‌ها» در شمارگان ۲۰۰۰ نسخه و با قیمت ۵۵۰۰ تومان در کتابفروشی‌ها موجود است.
ارسال نظر