معرفی کتاب
مناسبات تجار و دولت در دوره قاجار
عهد قاجار (مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم) عنوان کتابی از ونسا مارتین، مورخ و ایران شناس انگلیسی است که با ترجمه حسن زنگنه توسط نشر ماهی منتشر شده است. مارتین این کتاب را در سال ۲۰۰۵ میلادی در لندن منتشر کرد و در همان نخستین روزهای انتشار مورد توجه مورخان و پژوهشگران قرار گرفت. در این کتاب نگارنده با تکیه بر آثار بی‌شمار - به فارسی و زبان‌های اروپایی- تلاش نموده بخشی از تاریخ قاجار را بر اساس رویکردی تحلیلی و جامع به نگارش درآورد. در همین رابطه مارتین در سال ۲۰۰۲ میلادی به شهرهای بوشهر، شیراز و اصفهان سفر کرده و ضمن بهره‌جویی از کتب و جراید و اسناد موجود در کتابخانه این شهرها، با مورخان و پژوهشگران محلی هم گفت‌وگو کرده است. او در «عهد قاجار (مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم)» تلاش می‌کند به دو پرسش چگونه کشوری به وسعت ایران توانسته استقلال خود را حفظ کند و در خلال صدها سال- در قرن سیزدهم و قبل از آن- خود را از تسلط بیگانه برکنار دارد؟ و مساله منشا انقلاب مشروطه ایران در سال ۱۲۸۵ پاسخ گوید.
نگارنده در پیشگفتار برای خوانندگان فارسی‌زبان به این نکته اشاره می‌کند که «عهد قاجار (مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم)» کتابی با آرایی تازه راجع به دولت و جامعه ایران در دوره قاجار و به‌خصوص پژوهشی گسترده درباره گروه‌های اجتماعی فروتر از اعیان در خلال سال‌های ۱۲۵۰ تا ۱۳۱۳ است. در این اثر مارتین نشان می‌دهد که این گروه‌ها اگرچه فاقد قدرت بودند، اما برای دستیابی به اهداف خود از شیوه‌هایی جهت مذاکره و چانه‌زنی با دولت بهره می‌جستند. درگیری تمامی اقشار در جامعه شهری و چگونگی سازماندهی مبارزات مردم علیه مقامات دولتی از دیگر مسائلی است که در این کتاب به آنها پرداخته می‌شود.
نگارنده در اثر خود به این نکته اشاره می‌کند که در اوایل قرن چهاردهم، اقتصاد جهانی روابط بین دولت و جامعه را به شدت تحت تاثیر قرار داده بود، او می‌نویسد: «از این رو افراد وابسته به طبقات غیرنخبه، از جمله اتحادیه‌های صنفی با آرای تازه راجع به دولت آشنا شدند. این دیدگاه‌ها در شکل‌گیری انقلاب مشروطیت موثر و کارساز بود.»
مارتین در پیشگفتار کتاب عهد قاجار (مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم) را بررسی دوره ۶۰ ساله بین جلوس محمد شاه (۱۲۵۰) و مرگ ناصرالدین شاه (۱۳۱۳) می‌داند و می‌گوید: «از آنجا که موضوع نقش جامعه در پیکار با دولت در یک دوره ۶۰ ساله موضوعی بسیار گسترده و دامنه‌دار است، بنابراین توجه خود را به جنوب کشور معطوف کرده و به این منظور سه شهر بوشهر، شیراز و اصفهان را - که راجع به آنها اطلاعات و منابع بیشتری وجود دارد، برگزیده و البته به سایر مناطق هم گوشه‌چشمی داشته است.»
«عهد قاجار (مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم)» در ۹ فصل نگاشته شده است. «زمینه: دین، جامعه، سیاست و تجارت» عنوان فصل اول این کتاب است. مارتین در فصل دوم موضوع مردم، دولت و انگلیسی‌ها در بوشهر و جزیره خارک، ۱۲۶۶-۱۲۵۱ را بررسی می‌کند. «شیراز: اعتراض شهری و موازنه قدرت در ایالت فارس» عنوان فصل سوم کتاب است و در فصل چهارم «اصفهان: اعتراض مردمی، کنترل اجتماعی و ظهور مشارکت» تحلیل می‌شود. تظاهرات عمومی زنان در ایران قرن سیزدهم موضوعی است که مارتین فصل پنجم خود را به آن اختصاص داده و در فصل ششم به لوطی‌ها، به عنوان تنگدستان لجام گسیخته شهری می‌پردازد.
سربازان سرکش موضوع فصل هفتم کتاب مارتین است و برده‌داری و برده‌های سیاه پوست در ایران قرن سیزدهم فصل ماقبل پایانی «عهد قاجار (مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم)» را تشکیل می‌دهد. در فصل نهم به عنوان آخرین فصل این کتاب ماجرای دلدادگی بشیر خان، کاکا سیاه ملک التجار بوشهری نقل شده و در خاتمه نیز مارتین مطالب مطرح شده در این فصول را جمع‌بندی کرده و نتیجه‌گیری خود را اعلام می‌کند. در این نتیجه‌گیری مارتین معتقد است که گروه‌های مختلف در دوره قاجار اگرچه فاقد قدرت بودند، اما برای دستیابی به اهدافشان هم به اعتراض متوسل می‌شدند و هم از چانه‌زنی و مذاکره استفاده می‌کردند. او همچنین نشان می‌دهد که دولت قاجار همواره متکی به زور نبوده، بلکه اغلب ترجیح می‌داده مسائل را با مذاکره حل و فصل کند.
مارتین در همین رابطه در کتاب خود می‌نویسد: «دولت و جامعه در دوره قاجار با یکدیگر مذاکره می‌کردند و چون نظام ارزشی ای که تمامی اجزا و سطوح جامعه را دربرمی‌گرفت، برایشان قابل فهم بود، می‌توانستند انسجام جامعه را حفظ کنند و این خود برای بقا و تداوم کشور مهم بود.» به گفته نگارنده اختلافات و سوءتفاهمات در این دوره منجر به رویارویی نمی‌شد و چانه‌زنی عمدتا بر اساس امکانات مالی صورت می‌گرفت. به عنوان مثال «تاجری مانند معین‌التجار ممکن بود برای آنکه مقامات دولتی را وادار کند به حرف او گوش کنند، دارایی اش را به کار گیرد و بازاری‌ها را نیز- که احتمالا از نظر مالی به او متکی بودند- تشویق کند تا از او حمایت کنند و ممکن بود به نهادهای مذهبی کمک کند. به همین منوال عالمی مانند آقانجفی که در دین و قانون، فاضل و دانشمند به حساب می‌آمد، از مرجعیت اقتداری که به او تفویض شده بود استفاده می‌کرد و بر روی منبر احکامی صادر می‌کرد و جماعت را به نفع سیاست خود ارشاد می‌نمود و می‌دانست که مردم این احکام را به نفع خود تلقی می‌کنند.» او در عهد قاجار (مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم) شکل‌گیری وحدت و همدلی را بر اساس شبکه‌ها معرفی می‌کند و اساس این شبکه‌ها را نیز بر اساس روابط تجاری، خانوادگی، محلات، قبایل و... می‌داند. به نظر مارتین برای آنکه اعتراض به نتیجه برسد درآن زمان لازم بود که اکثر شبکه‌ها با هم همدلی داشته باشند.
عهد قاجار (مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم) با قیمت ۷۵۰۰ تومان در کتابفروشی‌ها موجود است.
ارسال نظر