مسلمانان و صنعت چاپ قبل از گوتنبرگ
اشاره: از دوره فاطمیان، ایوبیان و مملوکان در کشورهای سوریه و مصر، آثاری از چاپ می‌بینیم که به‌صورت حواله پول، کارت بازی، و طَرش (ادعیه کاغذی که بیشتر زائران مکه از آنها استفاده می‌کردند و دعاهایی که همراه خود می‌بردند) وجود دارد. اینک تنها به قصد گذاشتن سرنخ‌هایی برای پیگیری داستان پیشینه چاپ در نزد مسلمانان، یادداشتی از جفری راپر را به همراه منابعش در اختیار می‌گذارم. باشد که دیگران پیگیر آن باشند. نمونه‌هایی از طرش‌های موجود در ادامه می‌آید. دکتر جفری راپر، مشاور بین‌المللی کتابشناسی و کتابخانه است و با موسسه مطالعات تمدن‌های مسلمان در لندن و سایر نهادهای علمی همکاری دارد.
اشاره: از دوره فاطمیان، ایوبیان و مملوکان در کشورهای سوریه و مصر، آثاری از چاپ می‌بینیم که به‌صورت حواله پول، کارت بازی، و طَرش (ادعیه کاغذی که بیشتر زائران مکه از آنها استفاده می‌کردند و دعاهایی که همراه خود می‌بردند) وجود دارد. اینک تنها به قصد گذاشتن سرنخ‌هایی برای پیگیری داستان پیشینه چاپ در نزد مسلمانان، یادداشتی از جفری راپر را به همراه منابعش در اختیار می‌گذارم. باشد که دیگران پیگیر آن باشند. نمونه‌هایی از طرش‌های موجود در ادامه می‌آید. دکتر جفری راپر، مشاور بین‌المللی کتابشناسی و کتابخانه است و با موسسه مطالعات تمدن‌های مسلمان در لندن و سایر نهادهای علمی همکاری دارد. در دانشگاه دورام و دانشگاه آمریکایی قاهره درس خوانده است، از ۲۰۰۳ - ۱۹۸۲ رییس واحد کتابشناسی اسلامی در دانشگاه کمبریج و سردبیر «ایندکس ایسلامیکوس» است که عمده‌ترین کتابشناسی جامع و ابزار جست‌وجو برای مقالات نشریات در تمام جنبه‌های اسلام و جهان اسلام است. او همچنین دبیر بنیاد جهانی بررسی نسخه‌های خطی اسلامی الفرقان، رییس کمیته کتابخانه‌های خاورمیانه (MELCOM - انگلستان) و نویسنده آثار مرجع مختلف بوده است. او درباره کتابشناسی و تاریخ چاپ و نشر در جهان اسلام تحقیق کرده، نوشته و سخنرانی کرده است و نمایشگاه‌هایی در مورد این موضوع در دانشگاه کمبریج، کتابخانه و موزه گوتنبرگ ماینس برگزار کرده است. او در حال حاضر دبیر همکار کتاب در دست انتشار همراه کتاب آکسفورد Oxford Companion to the Book است. اغلب نام هنرور آلمانی سده پانزدهم، یوهانس گوتنبرگ اهل ماینس، با اختراع هنر و صنعت چاپ اعتبار می‌یابد. شکی نیست که صنعت چاپ، تحولی بزرگ در ارتباطات انسانی و انباشت دانش به وجود آورد، اما واقعا این اختراع در سده پانزدهم در اروپا اتفاق افتاد؟ به نظر می‌رسد گوتنبرگ نخسین کسی باشد که دستگاه چاپ را ساخته است، اما اندیشه چاپ ـ یعنی تولید نسخه‌های متعدد از یک متن با انتقال آن از یک سطح محکم به سطوح نرم اثرپذیر (به خصوص کاغذ) ـ بسیار قدیمی‌تر است. چینی‌ها در اوایل سده چهارم میلادی این کار را انجام داده بودند و قدیمی‌ترین متن شناخته شده چاپی تاریخدار، متعلق به سال ۸۶۸ است. این متن سوترای درخشان، ترجمه‌ای چینی از متنی بودایی است که در حال حاضر در کتابخانه بریتانیا نگهداری می‌شود. کمتر می‌دانیم که کمی بیش از صد سال بعد از آن، مسلمانان نیز متونی از جمله بخش‌هایی از قرآن را چاپ کردند. آنان هنر و صنعت کاغذسازی چینی را دریافتند و به طور گسترده‌ای در سرزمین‌های مسلمان پراکنده کردند که منجر به رشد عمده‌ای در تولید متون دست‌نوشته شده است. اما یک نوع متن، هواداران گسترده‌ای داشت: این مجموعه شخصی بود از دعا، طلسمات، گزیده‌های قرآن و اسماالحسنی (نام‌های زیبای خدا)، که تقاضای زیادی در میان مسلمانان، از غنی و فقیر و باسواد و بی‌سواد داشت. آنها به خصوص به عنوان تعویذ (رفع چشم زخم) مورد استفاده قرار می‌گرفتند که اغلب لوله شده و در غلافی بود؛ بنابراین در مصر عصر فاطمی، این متون را در نوارهای کاغذی و در نسخه‌های متعدد تهیه می‌کردند. تعدادی از آنها توسط باستان‌شناسان در کاوش‌های فسطاط (قاهره قدیم) به دست آمده و می‌توان برای آنها تاریخ سده ۱۰ را تعیین کرد. نمونه‌های دیگر از جای‌های مختلف در مصر، که در آن آب و هوای خشک به حفظ آنها کمک کرده به دست آمده‌اند.سبک خط عربی استفاده شده در آنها، چیزی بین خط کوفی متاخر و نسخ کتیبه‌ای و انواع خطوطی است که در عصر مملوکان (سده ۱۳تا ۱۶) به کار می‌رفت. یک نمونه خوب متاخر روی کاغذ ایتالیایی واترمارک‌دار از سده پانزدهم چاپ شده است؛ بنابراین چاپ مسلمان حدود پانصد سال ادامه داشت. ما نمی‌دانیم که آیا ممکن است این فعالیت بر اندیشه چاپ در اروپا تاثیر گذاشته باشد. هیچ مدرکی وجود ندارد، اما با توجه به نخستین نمونه‌های چاپ کلیشه‌ای اروپایی این احتمال را نمی‌توان رد کرد. حتی پیشنهاد شده است که کلمه ایتالیایی تاروچی tarocchi، به معنی کارت‌های تاروت (که جزو نخستین آثار چاپ کلیشه‌ای در اروپا است)، ممکن است از واژه عربی طرش tarsh مشتق شده باشد، اما این نظریه بسیار سهل‌انگارانه است و شواهد بیشتری لازم است که بتوان آن را پذیرفت. برخی از این اسناد چاپ شده، طرح‌هایی کاملا پیچیده، سرلوح‌ها، خطاطی، حروف متقاطع، شکل‌های هندسی، هلال‌ها و استفاده از رنگ را نشان می‌دهند و تنوع فراوانی از انواع خط دارند. حدود شصت نمونه از این قطعه عربی چاپ شده در کتابخانه‌ها و موزه‌های اروپا و آمریکا و تعداد نامشخصی در خود مصر به جای مانده است. یک نمونه در یک مجموعه خصوصی، ممکن است در افغانستان یا ایران تولید شده باشد، جایی که از منابع تاریخی درمی‌یابیم که پول کاغذی نیز در دوره مغولان در آنجا چاپ شده بود. اشارات تاریخی یا ادبی کمی به تولید متون چاپ شده وجود دارد: در اشعار عربی از سده‌های ۱۰و ۱۴ به استفاده از طرش tarsh برای تولید نسخه از تعویذ اشاره شده است. این واژه عربی برای صفحات قلع با حروف برجسته یا حکاکی برجسته، به کار می‌رفته که برای چاپ استفاده می‌شده است، اما این امکان نیز وجود دارد که به سبک چینی بلوک چوبی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. هنوز در تکنیک دقیق این کار شک وجود دارد. تردیدی نیست که مسلمانان از پنج سده قبل از گوتنبرگ، تمرین هنر و صنعت چاپ می‌کرده‌اند. ترجمه: محسن جعفری مذهب منبع: پیام بهارستان ، شماره ۱۷
ارسال نظر