تاریخ مشروطه- پول، کسب و کار و زمان در نگاه ایرانیان-۷
توانایی‌های مناطق ایران در اقتصاد
هنری ساویچ لندور انگلیسی در اوایل سده حاضر به ایران آمد و در آستانه مشروطیت مشاهدات خود از کسب و کار ایرانیان را نوشته است. موقعیت جغرافیایی، حدود و ارتفاع فلات ایران از سطح دریا، وسعت ایران و کوهستان‌های آن، آب‌وهوا، درجه حرارت و پوشش گیاهی خوبی را نصیب این کشور کرده است. در ایران مناطقی وجود دارد که گرمای شدید حاره‌ای دارد. در عین حال نقاطی یافت می‌شود که سرمای قطب در آن احساس می‌شود. مناطق متعادل هم در ایران زیاد است. برخی از مناطق ایران دارای اقلیم سالمی است؛ اما در بعضی مناطق مردم به تب مبتلا هستند. نقاط مرطوب، با آب زیاد، پر از باتلاق در آن سوی کویرهای خشک لم‌یزرع قرار دارد.
این آب‌وهوای گوناگون طبعا منابع مختلفی را هم به وجود آورده است که جلوه‌هایی از آن را اینجا و آنجا می‌بینیم. بررسی مختصر منابع کشاورزی، صنعتی و معدنی استان‌های اصلی و مهم ایران اطلاعات و آماری در اختیار ما قرار می‌دهد که به هنگام عبور از مناطق مختلف به وضعیت آن مناطق آشنایی پیدا می‌کنیم.
قبلا در مورد گیلان صحبت کردم. سفر من به گیلان قبل از رسیدن به تهران انجام شده بود. آب‌وهوا در مناطق پست گیلان ملایم و در نقاط مرتفع به شدت مرطوب است و مردم گرفتار بیماری. در همین مناطق جنگل‌های انبوه و پوشش گیاهی غنی وجود دارد. تا چشم کار می‌کند مرتع دیده می‌شود. شالیزارها پر از نشاهای برنج است. درختان زیتون، موستان، پنبه‌زار، مزرعه توتون، نیشکر، باغ میوه و انواع گیاهان دیگر در این منطقه مشاهده می‌شود. تولید ابریشم برای صادرات در مقیاس وسیعی صورت می‌گیرد که قابلیت افزایش حجم آن نیز وجود دارد. اگر روش‌های جدید پرورش کرم ابریشم و تولید ابریشم به کار گرفته شود، ابریشم گیلان بسیار بیشتر از این خواهد بود. بافت پارچه‌های نخی و پشمی هم در گیلان مرسوم است که مصرف داخلی دارد. صادرات گیلان عمدتا به سمت روسیه انجام می‌شود. مقادیر زیادی خشکبار، پشم، پنبه، توتون به صورت سیگار، ماهی شور، خاویار و روغن از گیلان راهی روسیه می‌گردد.
تهران در جنوب شرقی گیلان روی فلات بلندی واقع است. آب‌وهوای تهران سالم و مطبوع است. در تهران آب کافی برای کشاورزی وجود ندارد. در نزدیکی شهر باغ‌های خوبی دیده می‌شود. در فصول قبلی دیدیم که چه صنایعی اعم از خارجی و داخلی در پایتخت وجود دارد و چه حجمی از تولید دارند. اضافه کنم که در تهران کاشی‌پز خانه‌هایی هم وجود دارد که کاشی‌هایی با طرح‌های هنری تولید می‌کنند. کاشی‌های امروزی تولید ایران از لحاظ رنگ و طرح با کاشی‌های قدیمی ایرانی قابل مقایسه نیستند. تهران برای تامین همه نیازهای خود به استان‌های همجوار و به اروپا متکی است. اما در مورد اصفهان این‌گونه نیست. اصفهان پایتخت قدیمی ایران است. در این استان پنبه، گندم، ذرت، توتون و تریاک به مقدار قابل توجه تولید می‌شود. در این استان قاطر و اسب هم پرورش می‌دهند. صنایع خوبی مانند قالی‌بافی، طلاسازی، نقره‌کاری، تولید پارچه‌های ابریشمی و پشمی هم در این منطقه رونق دارد.
در شرق، خراسان و سیستان را می‌بینیم که بخش مهمی از گندم کشور را تولید می‌کنند. مزارع خوبی در این استان‌ها وجود دارد. تریاک، نیشکر، خرما و پنبه خوبی هم در آنجا تولید می‌شود. در تابستان‌ها بادهای شمالی صحرای ایران را درمی‌نوردد که طاقت‌فرسا است.
زمستان‌های سردی در این منطقه وجود دارد. در شمال خراسان در ماه‌های سرد برف سنگین می‌بارد، اما سیستان زمستان‌های ملایمی دارد. در سیستان هزینه زندگی بسیار کم است. در این منطقه پرورش شتر رواج دارد و شتر سواران زیادی از افغانستان و بلوچستان رفت‌وآمد دارند. در شمال خراسان سنگ فیروزه مس و زغال‌سنگ فراوانی یافت می‌شود. همه این تولیدات مصرف داخلی دارد. اخیرا صادرات گندم ممنوع شده است و فقط تریاک، محصولات ساخته شده از چرم و پشم همچنین اسب بارکش و اسب سواری در نژاد بسیار عالی صادر می‌شود. این کالاها را می‌توان بسیار ارزان خریداری کرد. شتر چه برای حمل بار و چه برای سواری در جنوب خراسان پرورش داده می‌شود. شترهای این منطقه تندرو هستند. زندگی برای این حیوانات در زمستان‌های سرد در منطقه شمال سخت است.
زیباترین و غنی‌ترین منطقه ایران قطعا منطقه ساحلی خزر است که البته از نظر بهداشت و سلامت برای زندگی مناسب نیست. این مناطق هم مرز روسیه و شامل(گیلان)، مازندران، استرآباد و آذربایجان است. در استان‌های مازندران و استرآباد برنج، گندم، پنبه و جو به مقدار زیاد به عمل می‌آید. روغن کرچک هم در این مناطق تولید می‌شود. در مازندران مزارع و چراگاه‌های گسترده‌ای دیده می‌شود که گله‌های گوسفند انبوهی در آنها می‌چرخد، اما در استرآباد گله‌داری رونق ندارد و این به دلیل ساختار اقلیمی این منطقه است که در زمین‌های پست شنزار در معرض تابش آفتاب شدید واقع است و در کوهستان‌ها گرفتار سرما. در جنوب استرآباد هوای ملایمی حکمفرما است. این مناطق از نظر کشاورزی بسیار مستعد است. مازندران زمانی صاحب جنگل‌های بسیار زیبایی بوده است که امروزه به سرعت در حال تخریب است. عشایر و روستاییان در سفر خود به شهرها به معامله پایاپای گلیم، قالی، اسب و قاطر در برابر گندم، برنج، نمد، پارچه‌های پشمی و محصولات تولید شده محلی دیگر می‌پردازند.آذربایجان، شمالی‌ترین استان ایران است که تبریز مرکز آن به شمار می‌رود. این استان از نظر کشاورزی به خصوص در زمینه تولید برنج و گندم بسیار غنی است. در زمستان برف‌های سنگینی در این منطقه می‌بارد. سرمای ماه فوریه(بهمن) به بیست درجه زیر صفر می‌رسد. با این وجود در این منطقه و در حومه‌های تبریز موستان‌های وسیعی وجود دارد و میوه‌ها و سبزیجات خوبی در آن تولید می‌شود. توتون با موفقیت در این استان کشت می‌شود. از توتون یا مستقیما برای کشیدن چپق یا برای تولید سیگار استفاده می‌شود. گرمای تابستان آذربایجان شدید است و در اثر این گرما بادهای داغی همراه با گردوغبار شدید می‌وزد. شب‌های تبریز عموما سرد است. در تابستان و اواخر پاییز باران‌های سیل‌آسایی در این منطقه می‌بارد، اما در ماه‌های مه(خرداد)، ژوئن(تیر)، اکتبر(مهر) و نوامبر(آبان) دارای هوای دلپذیری است.
کسب‌وکار مردم محلی آذربایجان قابل توجه نیست. اما قرار داشتن در مرز روسیه امکانات تجارت ترانزیتی خوبی برای این استان به وجود آورده است که به سرعت در حال افزایش هم هست. واردات از ترکیه روزانه در حال افزایش است. ابریشم به صورت پیله و فراورش شده، مخمل، کالاهای تولید شده از پشم، پشم خام، حنا، نیل، روناس و رنگ‌های دیگر و شکر وارد آذربایجان می‌شود. شکر از مهم‌ترین اقلام وارداتی است. به جز چای، نیل و روناس که از هند وارد آذربایجان می‌شود بقیه اقلام همه از روسیه، ترکیه، اتریش، مجارستان، و فرانسه وارد می‌گردد. صادرات شکر روسیه به این منطقه قابل‌ملاحظه است.
تجارت فرش که زمانی در حال افول بود وارد مرحله شکوفایی خوبی شده است. فرش‌های بافته‌شده از پشم فقط در منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد. انواع سلاح‌هایی که در این منطقه تولید می‌شود به کردها فروخته می‌شود و جواهر هم در بازارهای آذربایجان تولید می‌گردد، اما مهم‌ترین اقلام صادراتی این منطقه خشکبار، کشمش، بادام و پسته است که راهی روسیه و ترکیه می‌گردد. سقز، روغن، مواد خامی مثل آهن و مس، سنگ‌های قیمتی، عسل و سبزی خشک، انواع محصولات چوبی، دام مانند گوسفند و گاو، پوست، توتون، محصولات نیمه‌ساخته و ساخته، رنگ، نخ پنبه‌ای و ابریشمی، فرش، گلیم و پارچه بقیه صادرات این منطقه را تشکیل می‌دهد.
همه این محصولات به ترکیه و روسیه صادر می‌شود و الزاما همه آنها در آذربایجان تولید نمی‌شود. روس‌ها فعالیت زیادی را در این منطقه از خود نشان می‌دهند و دفتر بانک روسیه را هم در این منطقه دایر کرده‌اند. روس‌ها امتیاز ساخت راه، راه‌آهن و استخراج معادن را تحصیل کرده‌اند. به گفته کنسول انگلیس در تبریز بانک روسیه پنجاه درصد ارزش کالای تجار ایرانی را که به روسیه صادر می‌شود پیش‌پرداخت می‌کند، به‌خصوص اگر این صادرات خشکبار باشد.
مانده پول در روسیه به هنگام فروش کالا پرداخت می‌شود و اگر صادرکننده متقابلا کالایی از روسیه وارد ایران کند نیم باقیمانده در تبریز و در قبال واردات به او پرداخت می‌گردد.
ارسال نظر