دکتر مجتبی خلیفه و علی نجف‌زاده پژوهشگران ایرانی، نویسندگان مقاله حاضرند که بخش آخر آن را امروز می‌خوانید.. این دو پژوهشگر، فعالیت‌های مختلف اتاق تجارت مشهد در زمینه صادرات، تاسیس واحدهای صنعتی و شرایط دادوستد با روسیه را شرح داده‌اند.

اتاق تجارت مشهد پیشنهادهای زیر را مطرح کرد: ۱- وقفه و تعطیلی موقت خرید لوازم راه‌آهن؛ ۲- چون تاکنون زمام ترقی و تنزل قیمت کالاهای خارجی در بانک شاهنشاهی بوده و اکنون بانک ملی از خریداران پول‌های خارجی شده، برای موثر و مقتدر واقع شدن بانک ملی لازم بود پول‌های حاصل از فروش نفت در اروپا در اختیار بانک ملی قرار گیرد؛ ۳- ایجاد مراکز بورس در تهران و مراکز ایالات از طرف دولت که به تدریج قیمت کالاها در آن مناطق مرکزیت یافته و با خرید و فروش تجار از دارندگان بروات، قیمت‌ها از دست بانک‌های خارجی بیرون می‌آمد که عایدات آن، هزینه‌های اتاق‌های تجارت را تامین می‌کرد؛ ۴- منع شدید ورود اقسام نقره و خروج اقسام طلا.

موضوع مهم دیگری که اتاق تجارت مشهد موثر بر حل این مشکل می‌دانست ایجاد توازن در واردات و صادرات بود. در قسمت واردات: ۱- هر تاجری مجبور شود معادل کالای وارده خود، جواز صدور کالاهای ایرانی را به دفتر گمرک ارائه دهد و تا زمان ارائه این مجوز حق خروج کالاهای وارداتی را از گمرک نداشته باشد؛ ۲- نهضت عمومی زندگی ساده و مبارزه با تبذیر و زندگی مرفه؛ ۳- ممانعت از ورود اشیای تجملی به خاطر حمایت از صنایع ملی با وضع مالیات‌های داخلی بر اشیای تجملی؛ ۴- خرید لوازم راه‌آهن در هر سال معادل عواید نفت؛ ۵- وضع مالیات سنگین بر ورود اتومبیل و اسباب و لوازم آن؛ ۶- نقض استثناهای شرکت شرق در فروش نفت و بنزین؛ ۷- تجدیدنظر در تعرفه گمرکی به کاهش واردات کمک کند؛ ۸- منع شدید ورود مسکرات و مشروبات خارجی و مشتقات آن و جلوگیری از استعمال و فروش داخلی آنها.

اتاق تجارت مشهد در زمینه صادرات نیز ۱۱ پیشنهاد ارائه داد: ۱- توجه دولت به توسعه زراعت پنبه و تغییر بذر پنبه محلی به پنبه آمریکایی؛ ۲- توسعه پرورش ابریشم و توجه مخصوص برای تهیه تخم و غرس درخت توت؛ ۳- اصلاح پشم به وسیله تغییر نژاد گوسفند به کمک دولت؛ ۴- اصلاح فعالیت قالی‌بافی با تشکیل کمپانی‌های مهم صباغی(رنگرزی) برای تهیه رنگ ثابت و بی‌عیب؛ ۵- اصلاح تولید خشکبار برای فروش در بازارهای اروپا؛ ۶- تشکیل بانک فلاحت و کمک به زارعین که بتوانند وضع زراعت را تغییر دهند؛ ۷- کمک به توسعه و ترقی کارخانه‌های داخلی به قدر رفع احتیاجات مملکت؛ ۸- الزام کنسول‌های ایران برای ارائه اطلاعات دقیق تجاری بازار واردات و صادرات و انتخاب اتاشه تجاری سفارتخانه‌ها؛ ۹- تشویق صادرکنندگان کالاهای ایرانی، به خصوص مصنوعات داخلی و تشویق تجار برای پیدا کردن بازار فروش؛ ۱۰- فراهم کردن وسایل صدور کالا به وسیله حل مساله ترانزیت با دولت شوروی؛ ۱۱- تهیه وسایل تبلیغ و تصویب اعتبار مخصوص برای صادرات و مراقبت کامل بر مصرف دقیق اعتبار.

اتاق تجارت مشهد همچنین در پایان پیشنهاد داد کمیسیونی مخصوص، مرکب از نمایندگان اتاق‌های تجارت ولایات در مرکز تشکیل و کلیه پیشنهادها قرائت و درباره آن مذاکره و تصمیمی قطعی گرفته شود.

اتاق‌های تجارت موظف بودند جلسات خود را منظم برگزار و صورت مذاکرات را به وزارتخانه ارسال کنند. ارائه گزارش‌ها می‌توانست مشکلات تجار مشهد را به تهران انعکاس دهد. علاوه بر اظهارنظرهای عمومی، تنظیم گزارش‌های سالانه از وضعیت اقتصادی خراسان و مشهد نیز بسیار حایز اهمیت بود که نسخه‌ای از این گزارش به وزارت تجارت ارسال می‌شد. در گزارش سالانه ۱۹ اردیبهشت ۱۳۱۳ اتاق تجارت مشهد در چهار فصل به واردات، صادرات، صنعت و پیشنهادها اشاره شده است. در زمینه صادرات، میزان محصولات تولیدی، قابلیت‌ها و موانع صادرات ذکر شده که مهم‌ترین محصولات: پنبه، پشم، تریاک، پوست گوسفند و بره، پوست قره‌گل، روده، کرک، کتیرا، فیروزه و زعفران بودند. در زمینه صنعت به کارخانه‌هایی نظیر چرم‌سازی، پشم‌ریسی،‌ کمپوت‌سازی، شکلات‌سازی و سیگارپیچی اشاره و در پایان برای رونق تجارت خراسان پیشنهادی ارائه شده است که می‌توان به این موارد اشاره کرد: شوسه نمودن راه خراسان به بندر چابهار، امتداد راه‌آهن تا زاهدان، شوسه نمودن راه تهران به مشهد و بندرعباس، دایر نمودن سرویس اتومبیلرانی، مراقبت در بسته‌بندی محصولات، اصلاح تقویم گمرکات، ملغی نمودن عوارض صادرات، تخفیف عوارض ورود قند و شکر هندوستان، اصلاح مقررات ترانزیت شوروی، توازن و واردات با صادرات موسسات شوروی، ایجاد حق ترانزیت کالاهای افغانستان، بالا بردن کیفیت پشم و اصلاح پنبه.

ایجاد صنایع پایه در مشهد

تحول در مبادلات ایران و شوروی که بر تشکیل اتاق تجارت مشهد موثر بود، به فعالیت اقتصادی و صنایع ایران و مشهد نیز کمک کرد و مسعودی انصاری آن را توفیق اجباری می‌داند که باعث شد به تولید کالاهای صنعتی توجه شود. اولین کارخانه‌های صنعتی مهم مشهد در همین دهه بحرانی تجارت از سال ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۵ تاسیس شدند. کارخانه آرد قنادی سرخوش در سال ۱۳۰۵ تاسیس شد. وی ماشین‌های نخ قرقره نیز وارد کرد که بعدا تعطیل شد. کارخانه کمپوت و کنسروسازی در سال ۱۳۰۸ ساخته شد که محصولات آن به اروپا نیز صادر می‌شد. کارخانه چرم خراسان در سال ۱۳۱۰ تاسیس گردید. کارخانه سیگار طلوع شرق متعلق به حاجی کاظم کوزه‌کنانی از هامبورگ وارد شد. کوزه‌کنانی کارخانه شکلات سازی گلزار را نیز در حدود ۱۳۱۱ دایر کرد. کارخانه پشم‌ریسی که از صاحب ورشکسته‌ای توسط مالکم هارطونیان خریداری شده بود در سال ۱۳۱۲ با خرید ماشین‌آلات از آلمان فعالیت خود را آغاز کرد. کارخانه پارچه‌بارانی و پالتو آوانس بالانس ارمنی و سپس کارخانه نخ‌ریسی خسروی و کارخانه قند آب‌کوه از مهم‌ترین کارخانه‌های مشهد تا سال ۱۳۱۵ بودند که توسط تجار عضو اتاق تجارت دایر گردیدند. تاجران به تولیدکننده تبدیل شدند و محصول آنها در بازار داخلی و خارجی فروخته شد.

تاسیس نمایشگاه اتاق تجارت مشهد

نمایشگاه اتاق تجارت یکی دیگر از مهم‌ترین نتایج شکل‌گیری اتاق تجارت بود که محصولات کارگاه‌ها و کارخانه‌های مشهد را طی پنج سال پس از تشکیل اتاق تجارت به نمایش گذاشت. اولین نمایشگاه کالاهای وطنی در سال ۱۳۱۳ به معرفی بیشتر محصولات تجار مشهد کمک کرد و در سال‌های بعد برخی از تجار مهم نظیر هارطونیان در نمایشگاه تهران نیز شرکت کردند که گواهینامه درجه دوم دریافت کرد.

نمایشگاه اتاق تجارت مشهد در زمان سفر رضاشاه به آن شهر برای افتتاح مقبره فردوسی در محل اتاق تجارت افتتاح شد و قابلیت‌ها و دستاوردهای تجار معروف را به نمایش گذاشت. این نمایشگاه ۳۴ غرفه داشت که مهم‌ترین آنها به این شرح بود:

غرفه عسکرزاده سیگارفروش که بیست سال در خراسان اقامت داشت و سیگارهای ممتازی ارائه داده بود. غرفه نبویان و امین‌اف یهودی دارای پوست‌های قره‌گل محصول خراسان بود. وی قوچ‌ها و گوسفندهای مخصوص از روسیه و بخارا به سرخس وارد و در سال پیش از آن ۱۳ هزار جلد پوست تولید کرد که هر عدد ده تومان در بازار لندن و نیویورک خریدار داشت. غرفه مخصوص سیگار طلوع ساخت تجارتخانه کوزه‌کنانی در مشهد. غرفه دیگر کوزه‌کنانی دارای انواع شکلات، کاکائو و کره کاکائوسازی بود که در مشهد تهیه می‌گردید و مطبوع‌تر از محصولات خارجی بود. غرفه حاج عبدالله و پسران دارای انواع پارچه‌های دست‌باف ابریشمی مشهد بود. در غرفه عبدالحمید عمواوغلی و علی‌خان عمواوغلو قالی‌های بسیار نفیس و زیبا نصب شده بود که از روی کتاب‌های قدیمی موزه‌های اروپا و آمریکا اقتباس شده بود. غرفه تجارتخانه خضرایی با انواع پشم و پنبه خراسان. غرفه‌ هارطونیان نمونه محصولات کارخانه پشم‌‌ریسی هارطونیان را ارائه می‌کرد و غرفه آوانس بالانس که به تازگی کارخانه‌ای وارد نموده بود، انواع پارچه‌های مخصوص البسه بارانی و پالتو را تهیه می‌کرد.

در زمان برپایی نمایشگاه سال ۱۳۱۳ خورشیدی، هنوز بنای مشخصی که محل اداری و محل نمایش دائمی محصولات باشد وجود نداشت و تالار اتاق تجارت مشهد از سال ۱۳۱۴ توسط یکی از کاشانسکی‌ها که تخصص معماری داشت، در باغ ملی مشهد طراحی و پی‌ریزی شد.

تاسیس شرکت‌های سهامی

یکی دیگر از نتایج شکل‌گیری اتاق تجارت مشهد فراهم شدن زمینه همکاری بیشتر بین تجار در زمینه‌های مشترک تجاری و ایجاد شرکت‌های سهامی برای افزایش قدرت مانور اقتصادی بود. یکی از راه‌های مقابله با تجارتخانه‌های بزرگ شوروی در ایران و به ویژه در مشهد، تاسیس شرکت‌های بزرگ سهامی بود که می‌توان به شرکت سهامی ایالتی قماش، شرکت سهامی قند و شکر خراسان، شرکت پوست و روده خراسان و شرکت خشکبار خراسان اشاره کرد. بیشتر موسسان این شرکت‌ها اعضای اتاق تجارت مشهد بودند. شرکت سهامی قند و شکر خراسان، با همکاری وهاب‌زاده، درودی، نصیرزاده، کوزه‌کنانی، کازرانی، غفارزاده، عرب، دانش، علی‌اف خضرایی، ابوالقاسم اخوین، حاجی علی‌اکبر باقرزاده، حاج سیدمرتضی حسینی، حاج محمدرضا هجرت یزدی، محمدرضا ارباب‌زاده و... اشاره کرد. اعضای شرکت سهامی ایالتی قماش نیز درودی، خضرایی، وهاب‌زاده، جلیل‌بیک نصیرزاده، کازرانی، نبویان، احمدزاده، بانکیان، ملکم هارطونیان، حاج محمدصادق یزدی، حاج ابوالقاسم اخوین یزدی، حاج محمدتقی و عبدالله پسران تبریزی، میرزا عزیزالله خضرایی، غلامحسین دستمال‌چی، ابراهیم امینیان، عبدالصمد یوسف‌زاده و عسکرزاده بودند. دو تن از تجار ارمنی مشهد نیز در تاسیس شرکت خشکبار خراسان شرکت داشتند. مسیو خاچاطور باغداساریان عضو شرکت و باباجان داویدیانس مدیرعامل شرکت خشکبار خراسان بودند.

شرکت پوست و روده خراسان نیز از ۱۵ اسفند ۱۳۱۷ به مدت پنج سال فعالیت خود را در زمینه فروش و صدور پوست و روده آغاز کرد و خلیل کوزه‌کنانی، حاج غلامحسین باقرزاده و محمدصادق عرب از موسسان آن بودند.

نتیجه

تجارتخانه‌های مشهد در اواخر دوره قاجار بیشتر با روسیه دادوستد می‌کردند و اگرچه با وقوع انقلاب روسیه ابتدا سود هنگفتی از این تجارت بردند، اما پس از تغییر شرایط در شوروی و ملی شدن تجارت، حوزه فعالیت بازرگانان خراسان محدود شد. برخی، اموال خود را در روسیه از دست دادند و بسیاری از آنان با سرمایه‌های خود به مشهد مهاجرت کردند و در دهه اول سلطنت رضاشاه پهلوی مهم‌ترین و بزرگ‌ترین تجار خراسان شدند.

تجارت ایران به خاطر کاهش ارزش نقره، کاهش صادرات به شوروی، محدودیت ترانزیت به اروپا از طریق شوروی و فعالیت موسسات دولتی شوروی به سوی رکود رفت. بازرگانان در واکنش به این وضع، ابتدا هیات تجار را به وجود آوردند و سپس با حمایت وزارت تجارت، اتاق تجارت از سال ۱۳۰۷ و ۱۳۰۸ در شهرهای مختلف شکل گرفت و در مشهد نیز از مرداد ۱۳۰۸ انتخابات تجار آغاز و از ۱۳ آبان ۱۳۰۸ اتاق تجارت توسط محمدولی اسدی نماینده وزارت تجارت افتتاح شد. جلسات اتاق تجارت باعث هماهنگی و انسجام فعالیت تجاری شد که برای شناسایی نقاط ضعف و قوت تجارت خارجه و همکاری به جای رقابت و مشارکت در تجارت و ورود به عرصه تولید صنعتی مشهد بسیار مفید بود و اولین گام‌های تولید صنعتی در مشهد برداشته شد.

منابع در روزنامه موجود است.