اسفندیاری؛ یک عمر ریاست و وزارت و وکالت

حسن اسفندیاری، محتشم‌السلطنه

حسن اسفندیاری، معروف به حاج محتشم‌السلطنه در ۱۲۴۶ در تهران تولد یافت. پدرش میرزا محمدخان صدیق‌الملک سالیان طولانی در وزارت امور خارجه سمت معاونت و کفالت را عهده‌دار بود. اسفندیاری پس از انجام تحصیلات مقدماتی وارد مدرسه دار‌الفنون شد. چندی تحصیل پزشکی نمود بعد ادبیات و فلسفه خواند و از آنجا فارغ‌التحصیل گردید. مدتی نیز نزد اساتید به تحصیل ادبیات عرب و فارسی و نحو و لغت و حکمت و ریاضیات پرداخت.

در ۱۲۶۴ در وزارت امور خارجه استخدام شد و در اداره دول غیرهمجوار و ملل متنوعه مشغول گردید. یک سال بعد با سمت نایب‌ سفارت به آلمان اعزام شد و مدت پنج سال ماموریت وی طول کشید. در این ماموریت زبان آلمانی را به خوبی فراگرفت و وقتی به ایران آمد به ریاست اداره کشورهای غیرهمجوار منصوب شد. چندی بعد نیز نایب‌ اول وزارت امور خارجه شد.

در ۱۲۷۳ از طرف ناصر‌الدین‌شاه به او لقب جناب و نشان درجه اول شیر و خورشید داده شد و یک سال بعد ملقب به محتشم‌السلطنه گردید و به سمت ژنرال قنسول ایران در هندوستان تعیین و عازم بمبئی شد. ماموریت هندوستان سه سال طول کشید. پس از مراجعت به ایران مدیرکل وزارت امور خارجه و مترجم مظفر‌الدین شاه شد و در سفر سوم شاه به اروپا از ملتزمین رکاب بود.

پس از صدور فرمان مشروطیت برای تنظیم نظامنامه انتخابات دعوت شد و در این راه فعالیت زیادی کرد. میرزا نصر‌الله‌خان مشیر‌الدوله اولین نخست‌وزیر مشروطیت او را به معاونت خویش برگزید و در حقیقت رابط بین نخست‌وزیر و مجلس شورای ملی بود و به همین جهت وزیران کابینه را او به مجلس معرفی کرد. در کابینه میرزا علی‌اصغرخان‌ اتابک اعظم، محتشم‌السلطنه به کفالت وزارت کشور معرفی شد. در حقیقت سخنگوی دولت در مجلس بود. در اواخر کابینه اتابک برای رفع اختلافات مرزی بین ایران و عثمانی به ریاست هیاتی عازم ارومیه (رضائیه) شد و پس از چندی محمدعلی‌شاه حکومت آنجا را نیز به او سپرد. در این ماموریت مشروطه‌خواهان با وی سازش نکردند و مدتی نیز او را بازداشت کرده اموالش را به یغما بردند. دول روس و انگلیس و عثمانی هر سه از محتشم‌السلطنه شکایت کردند و خلع او را خواستار شدند و دولت او را احضار نمود.

در ۱۲۸۷ در کابینه میرزا احمد خان مشیرالسلطنه به وزارت دادگستری تعیین شد و در ترمیم کابینه همچنان در دولت باقی ماند. بعد از استبداد صغیر در دولت‌اول مستوفی‌الممالک ابتدا وزیر دادگستری بود بعد به جای حسینقلی نواب وزیر امور خارجه شد و در دور دوم نخست‌وزیری سپهدار تنکابنی که سه بار ترمیم شد، همچنان وزیر امور خارجه بود.

در ۱۲۹۱ در دولت صمصام‌السلطنه بختیاری ابتدا وزیر عدلیه و بعد وزیر کشور شد. در دولت دوم مستوفی‌الممالک که دوبار ترمیم شد، وزارت دارایی را برعهده گرفت.

در ۱۲۹۳ به سمت والی آذربایجان و پیشکار محمدحسن میرزا ولیعهد تعیین و رهسپار تبریز شد. آ‌ذربایجان تحت اشغال قوای نظامی روسیه بود بعد عثمانی‌ها وارد آن سرزمین شدند. جنگ بین دو قوای بیگانه در خاک ایران آغاز شد. روس‌ها تبریز را تخلیه کردند و عثمانی‌ها به علت طرفداری محتشم‌السلطنه از روس‌ها او را تحت فشار قرار دادند. او ناگزیر به قفقاز رفت و از راه اروپا به تهران بازگشت.

محتشم‌السلطنه پس از ورود به تهران در دولت عین‌الدوله وزیر امور خارجه و در دولت بعدی وزیر کشور و در کابینه علاءالسلطنه وزیر مالیه شد.

در سال ۱۲۹۸ ش وقتی وثوق‌الدوله نخست‌وزیر با دولت انگلستان قراردادی منعقد نمود که امور مالی و نظامی ایران تحت نظارت دولت انگلستان قرار بگیرد، به محض انتشار قرارداد دسته‌ای مخالف و عده‌ای موافق شدند. محتشم‌السلطنه در زمره مخالفین قرارداد بود و سرانجام به اتفاق مستشارالدوله صادق، ممتازالدوله ممتاز، ممتازالملک مرتضایی و حاج معین‌التجار بوشهری به کاشان تبعید شدند. تا مدتی که دولت وثوق‌الدوله در راس کار بود در کاشان تحت نظر بود. پس از کناره‌گیری وثوق‌الدوله و نخست‌وزیری مشیرالدوله، تبعیدشدگان به تهران بازگشتند و مورد استقبال مردم قرار گرفتند.

اسفندیاری در ترمیم کابینه فتح‌الله خان سپهدار رشتی به وزارت امور خارجه تعیین شد. مدت وزارت او فقط پنج روز به طول انجامید. با کودتای ۱۲۹۹ دولت ساقط شد و تمام رجال ایران از جمله محتشم‌السلطنه به زندان افتادند. در تمام مدتی که سیدضیاءالدین در راس دولت بود، در زندان به سر برد و بعد از رفتن سید از ایران، آزاد شد.

اسفندیاری در کابینه احمد قوام که بلافاصله بعد از کابینه کودتا زمام امور را در دست گرفت، به وزارت امور خارجه تعیین شد. در سال ۱۳۰۱ در دور دوم نخست‌وزیری احمد قوام وزیر معارف شد. در کابینه بعدی که ریاست آن را میرزا حسن‌خان مستوفی برعهده داشت، در سمت وزارت معارف باقی ماند.

در ۱۳۰۵ در دفعه ششم نخست‌وزیری حسن مستوفی به وزارت مالیه تعیین شد ولی پس از چند ماه در ترمیم کابینه جای خود را به نصرت‌الدوله فیروز داد و از دولت خارج شد. اسفندیاری در دوره سوم مجلس شورای ملی از تهران به وکالت انتخاب شد و در مجلس جزو فرقه اعتدالی گردید.

در ادوار هشتم، نهم، دهم، یازدهم، دوازدهم و سیزدهم از تهران به وکالت انتخاب شد و از دوره دهم به بعد یعنی چهار دوره ریاست مجلس شورای ملی را برعهده داشت. حاج محتشم‌السلطنه اسفندیاری غیر از مشاغل مهم سیاسی، در مشاغل فرهنگی و اجتماعی و بین‌المللی نیز همکاری و مباشرت داشت. در ۱۳۱۳ کنگره فردوسی که با مشارکت مستشرقین و دانشمندان بزرگ عالم در تهران و مشهد تشکیل یافت، ‌او به اتفاق آرا به ریاست کنگره تعیین گردید. در ۱۳۱۴ که فرهنگستان برای احیای زبان فارسی تشکیل شد، از اعضای پیوسته فرهنگستان بود. مدتی نیز ریاست جمعیت ایران جامعه ملل را عهده‌دار بود. در ۱۳۱۶ در مراسم تاج‌گذاری ژرژ ششم پادشاه انگلستان شرکت کرد و بعد به دعوت آدولف هیتلر به آلمان رفته با وی ملاقات و مذاکره کرد.

در ۱۳۱۸ برای انجام مواصلت دختر ملک فواد پادشاه مصر با محمدرضا پهلوی ولیعهد ایران به قاهره رفت. اسفندیاری در دوره سیزدهم مجلس که افتتاح و شروع به کار آن پس از اشغال ایران توسط نیروهای بیگانه انجام گرفت، با مشکلات بزرگی مواجه بود. برای او که سه دوره مجلس بی‌سروصدا و آرام ادوار گذشته را پشت‌سر گذاشته بود، اداره چنان مجلسی تندرو،‌کاری بس دشوار بود. اسفندیاری در تصویب پیمان سه‌جانبه ایران و شوروی و انگلستان نقش بزرگی داشت و نمایندگان را به ضرورت تصویب آن معتقد ساخت. برای نخست‌وزیرانی چون فروغی و سهیلی وجود چنین شخصی در راس مجلس مغتنم بود.

در آخرین جلسه مجلس سیزدهم از طرف سهیلی رییس دولت ماده واحده‌ای به مجلس پیشنهاد شد مبنی بر اینکه اسفندیاری ماهانه ده هزار ریال از خزانه دولت حقوق دریافت نماید. وفات او در پنجم اسفندماه ۱۳۲۳ در سن ۷۷ سالگی اتفاق افتاد.

حسن اسفندیاری در شمار دانشمندان کشور ایران بود. در لغت عرب ورزیده و ماهر بود، ‌به علوم اسلامی از قبیل تفسیر، فقه، حدیث و نیز به حکمت، ریاضی و نجوم آشنایی و در زبان فارسی اطلاعات فراوان داشت. منشی و خوش‌خط بود.

اسفندیاری فرزندان متعددی داشت. همسر وی یکی از نواده‌های میرزاآقاخان نوری صدراعظم ناصرالدین شاه بود. فرزندان او همه مدارج علمی و سیاسی را طی کردند.