تاریخ ایران- روایت مصطفی فاتح از۵۰ سال نفت ایران-۹
اوضاع نابسامان و نامه مصدق به آیزنهاور
پس از فروکش کردن غائله‌ای که در اثر درج خبر سفر شاه به خارج از کشور برپا شد اوضاع آنچنان که باید و شاید آرام نبود و جوسازی‌ها و فشارهای روانی علیه دکتر مصدق بیشتر می‌شد. همچنین کشمکش میان طرفداران و مخالفان دولت به مجلس نیز کشیده شده بود. این در حالی بود که انگلستان با تمام قوا مانع از فروش نفت ایران می‌شد به همین علت نخست‌وزیر اقدام به نوشتن نامه‌ای به رییس‌جمهور آمریکا کرد. این نامه در حالی نوشته شد که آمریکا خود را حامی ایران نشان می‌داد ولی در عمل به نحو دیگر فعالیت می‌کرد.
از اوایل اسفندماه ابوالقاسم بختیار در جنوب علیه قوای انتظامی و دولت قیام کرده بود و پس از اعزام قوا و محاصره او و بستگانش در اواخر فروردین تسلیم قوای دولتی گردید. دولت دکترمصدق رفتار ابوالقاسم بختیار را به حساب مخالفین خود گذاشته و با جدیت بسیار به سرکوبی او اقدام کرد. روز اول اردیبهشت سرتیپ افشار طوس رییس کل شهربانی مفقود گشت و شش روز بعد جسد او در تپه‌های لشگرک واقع در شمال تهران کشف گردید. روز سوم اردیبهشت حسین علا وزیر دربار از شغل خود استعفا داد و ابوالقاسم امینی به کفالت وزارت دربار شاهنشاهی منصوب گردید. روز دوازدهم اردیبهشت فرماندار نظامی تهران اعلامیه‌ای صادر کرده و چنین گفت: آنچه از مجموع بازجویی‌هایی‌که از متهمین قتل افشار طوس به عمل آمده و اقاریر و اعترافات صریح آنها مستفاد می‌گردد، این است که عده‌ای از افسران بازنشسته که از پیشامد بازنشستگی خود عصبانی شده بودند تصمیم می‌گیرند که به وسایلی متوسل شده تا بتوانند به مقام و شغل خود برگردند ولی پس از آنکه از تشبثات عادی مایوس شدند ناگزیر با مخالفین دولت پیوند کرده تا با قدرت و قوت بیشتری دولت را تضعیف و از این راه به مرام خویش نائل گردند. این فکر و اندیشه آنها را به‌طور کلی وادار کرد که به اشخاص مخالف دولت مراجعه و از طرفی مخالفین هم درصدد بودند که از وجود ناراضی‌ها استفاده نمایند. سپس اعلامیه مزبور به شرح کامل ماجرا پرداخته و تلویحا متذکر شده بود که دکتربقایی و سرلشگر فضل‌الله زاهدی در این قضیه وارد بوده‌اند. روز ۱۴ اردیبهشت سرلشگر فضل‌الله زاهدی در مجلس شورای ملی متحصن شد و به خبرنگاران جراید اظهار داشت: «چون اطمینان ندارم که دستگاه دولت مطابق قانون و حیثیت اشخاص با من رفتار خواهد کرد به خانه ملت پناهنده شدم و برای دادن توضیح به مقامات صلاحیت‌دار حاضرم درباره پرونده قتل افشار طوس من از خودم مطمئن هستم مادام که نتوانم مانند یک فرد ساده از آزادی استفاده کنم در مجلس می‌مانم.»
روز ۲۱ اردیبهشت فرمان ملوکانه صادر شد که به موجب آن کلیه املاک پهلوی به دولت واگذار گردید که دولت آن را اداره کند و در عوض سالانه مبلغ شصت میلیون ریال به سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی بدهد که با نظارت دولت برای امور خیریه مصرف گردد. همان روز سخنگوی دولت اظهار داشت که روابط دولت و دربار صمیمی بوده و اکنون یک همکاری صمیمانه و نزدیک بین دولت و دربار وجود دارد.
روز ۲۴ اردیبهشت وزیر دادگستری طی نامه‌ای خطاب به مجلس شورای ملی اظهار داشت که مطابق گزارش وزارت دفاع ملی و دلایل و مدارک پیوست دکتربقایی متهم به معاونت در قتل افشار طوس است و تقاضای سلب مصونیت او را کرد.
در اواخر اردیبهشت دالس وزیر خارجه آمریکا مسافرتی به کشورهای خاورمیانه و پاکستان کرد و هندرسون سفیر کبیر آمریکا در تهران برای ملاقات او به کراچی عزیمت نمود. در مراجعت از کراچی هندرسون بیانیه زیر را در تاریخ ۴ خرداد در تهران منتشر کرد: «طبق دستور آقای دالس وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا بامداد امروز بیانیه زیر از طرف نامبرده توسط آقای هندرسون سفیر کبیر آمریکا هنگام بازگشت به ایران صادر گردیده است: «متاسفم از اینکه برایم میسر نگردید که در طی مسافرت خود به کشورهای خاورمیانه و آسیای جنوبی از ایران دیدن نمایم. امیدوارم که در مسافرت آتیه خود به این قسمت از جهان بتوانم به ایران آمده و با مردم آن کشور از نزدیک آشنا شوم و با زمامداران ایرانی درباره مسائل مورد علاقه دو کشور مذاکره نمایم. مردم آمریکا علاقه قلبی نسبت به ایران داشته و با ابراز همدردی شاهد مبارزات ایرانیان در راه آزادی و آمال ملی خود بوده‌اند. دولت و ملت آمریکا مخصوصا اشتیاق دارند که ایران در حل مشکلات خود موفق شود و اصولی را هم ملاک عمل خود قرار دهد که در مناسبات مللی که در این جهان به یکدیگر متکی می‌باشند معمولا حکمفرماست و نیز دولت و ملت آمریکا مخصوصا اشتیاق دارند که ملت ایران با آینده‌ای که شایسته گذشته ممتاز آن می‌باشد مستقل و نیرومند از مشکلات کنونی خود خارج شود.»
نیامدن دالس به ایران و جمله «اصولی را هم ملاک عمل خود قرار دهد که در مناسبات مللی که در این جهان به یکدیگر متکی می‌باشند معمولا حکمفرماست» که در بیانیه او ذکر شده بود واضح می‌ساخت که دولت آمریکا سیاست دولت ایران را درباره نفت، دیگر با نظر مساعدی تلقی نمی‌کند و خواستار این است که ایران در حل مشکلات خود اصول دیگری غیر از آنچه تعقیب کرده است، قبول نماید. برای کسانی که با زبان دیپلماسی آشنا می‌باشند بیانیه فوق واضح می‌ساخت که دولت جمهوریخواه آمریکا دیگر حاضر نبود که در امر نفت واسطه قرار گرفته و میانجی‌گری کند مگر اینکه در روش دولت ایران تغییر کلی حاصل گردد. چند روز پس از انتشار بیانیه فوق هندرسون به‌عنوان مرخصی به آمریکا عزیمت نمود.
از فروردین ۱۳۳۲ تا آخر خرداد کشمکش‌های فراوانی بین نمایندگان طرفدار دولت و مخالفین ادامه داشت و در نتیجه آن فقط چندجلسه مجلس شورای ملی تشکیل شد که آن هم صرف مشاجرات بود. روز ۲۹ خرداد فراکسیون نهضت ملی مجلس میتینگ بزرگی در میدان بهارستان تشکیل داده و بیاناتی در تایید و پشتیبانی از دولت دکترمصدق ایراد کرد. روز چهارم تیرماه نخست‌وزیر از نمایندگان فراکسیون‌های مجلس دعوت کرده و به آنها اظهار داشت که تعطیلی مجلس به هیچ وجه حائز نیست و هر دولت ملی باید تمام مساعی خود را به کار برد که مجلس وجود داشته و به وظایف خود عمل نماید و نیز گفت وظایف قانونی مجلس به عهده اکثریت و اقلیت است که اولی پشتیبان و دومی راهنمای دولت می‌باشد و منفردین که عقیده خود را صریحا نمی‌گویند نمی‌توانند به وظیفه خود عمل نمایند. در خاتمه گفت: «تعطیلی مجلس به نفع هیچ یک از نمایندگان محترم نیست و امیدوارم قبل از آنکه اوضاع و احوال به چنین امر اضطراری منجر شود نمایندگان وطن‌پرست، مجلس را به طریق منطقی سوق داده دولت و ملت را از این بن‌بست نجات دهند.»
بیانات نخست‌وزیر در واقع یک اخطاری به نمایندگان و بخصوص نمایندگان منفرد بود که تکلیف خود را با دولت معین کنند و ضمنا تهدیدی بود که اگر رویه مجلس تغییر نیابد تعطیلی آن در پیش خواهد بود. روز دهم تیرماه دکترمعظمی به ریاست مجلس شورای ملی انتخاب شد و مخالفین دولت که کاندیدشان کاشانی بود، توفیقی نیافتند.
در تاریخ ۲۰ تیرماه متن نامه‌های متبادله بین نخست‌وزیر و رییس‌جمهور آمریکا به شرح زیر در تهران انتشار یافت.
متن پیام نخست‌وزیر به ژنرال آیزنهاور
حضرت رییس‌جمهور عزیز:
در جواب نامه ملاطفت‌آمیز مورخ ۱۱ ژانویه ۱۹۵۳ پیام اینجانب که پیشنهاد فرموده‌اید نظریاتی را که مورد علاقه مشترک ما بوده است مستقیما یا از مجرای دیپلماتیک به استحضار خاطرعالی برسانم. در آن پیام مختصری از پریشانی‌ها و مضایقی که ملت ایران در راه تحقق بخشیدن به آمال خود در دو سال اخیر تحمل نموده و همچنین مشکلاتی را که دولت انگلستان برای پشتیبانی از ادعاهای غیرمنطقی یک شرکت مستعمراتی برای ایران ایجاد کرده است به عرض برسانم. در این چند ماهی هم که از تاریخ این پیام می‌گذرد ملت ایران گرفتار مضایق مالی و دسایس سیاسی شرکت سابق نفت و دولت انگلستان بوده از آن جمله خریداران نفت ایران را از دادگاهی به دادگاه دیگر کشانده و با تمام وسایل تبلیغاتی و دیپلماسی موانع غیرقانونی در سر راه فروش نفت ایران ایجاد کرده و با آنکه دادگاه‌های ایتالیا و ژاپن فروش نفت ایران را بلامانع اعلام نمودند از اقدامات برخلاف حق و اصول تاکنون دست بر نداشته‌اند گرچه امید می‌رفت که در زمان تصدی آن حضرت، توجه بیشتری به وضعیت ایران بشود، ولی متاسفانه هنوز در روش دولت آمریکا تغییری حاصل نشده است. در پیامی که آقای وزیر خارجه آمریکا از کراچی برای اینجانب ارسال داشته‌اند اظهار تاسف کرده‌اند از اینکه تاکنون آمریکا در مجاهدت خود برای کمک به حل مساله غرامت توفیق حاصل نکرده است. باید به خاطر داشت که دولت ایران حاضر شد دیوان بین‌المللی دادگستری قیمت اموال شرکت سابق در ایران را هر قدر تعیین کند، بپردازد و نیز حاضر شد که صلاحیت دیوان مزبو را درباره غرامت به این شرط قبول کند که قبلا دولت انگلستان مبلغ مدعا به خود را در حدود حق و انصاف تعیین نماید. بدیهی است که دولت ایران هم از شرکت سابق نفت و دولت انگلیس مطالباتی دارد که در موقع طرح دعوی اظهار می‌کرد. چون دولت انگلیس به این امید است که وضعیت سابق خود را در ایران تجدید کند به هیچ یک از این پیشنهادات ترتیب اثر نداده اکنون در اثر اقدامات شرکت سابق و دولت انگلستان ملت ایران در برابر مشکلات اقتصادی و سیاسی بزرگی قرار گرفته است که ادامه این وضع از نظر بین‌المللی نیز ممکن است عواقب خطیری داشته باشد و اگر در این موقع کمک موثر و فوری به این مملکت نشود شاید اقداماتی که فردا به منظور جبران غفلت امروز به عمل آید خیلی دیر باشد. البته در این مدت کمک‌هایی از طرف دولت آمریکا به ایران شده که موجب تشکر است، ولی آن قدر نبوده است که مشکلات ایران را مرتفع کند و صلح جهانی را که هدف و آمال دولت و ملت شرافتمند آمریکا است تامین نماید. سطح زندگی مردم ایران در نتیجه یک قرن سیاست استعماری خیلی پایین بوده و بالا بردن آن بدون برنامه‌های عمرانی دامنه‌دار امکان‌پذیر نخواهد بود. متاسفانه کمک‌هایی که تاکنون شده اصولا در حدود کمک‌های فنی بوده و حتی در این قسمت نیز گاهی اوقات مساعدت‌هایی که لازم بوده نشده است، من‌باب مثل یادآوری می‌شود که بانک صادرات که می‌بایست ۲۵ میلیون دلار برای امور کشاورزی به ایران کمک کند به واسطه دخالت‌های ناروای دیگران منصرف گردید. ملت ایران امیدوار است که با مساعدت و همراهی دولت آمریکا موانعی که در راه فروش نفت ایران ایجاد شده برطرف شود و چنانچه رفع موانع مزبور برای آن دولت مقدور نیست کمک‌های اقتصادی موثری بفرمایند تا ایران بتواند از سایر منابع خود استفاده نماید. کشور ایران غیر از نفت دارای ثروت‌های طبیعی دیگر نیز هست که بهره‌برداری از آنها مشکلات فعلی کشور را حل خواهد نمود، ولی این امر بدون کمک‌های اقتصادی میسر نمی‌باشد. در خاتمه توجه موافق و اثربخش آن حضرت را به وضع فعلی ایران جلب نموده و یقین دارم تمام نکات این پیام را با اهمیتی که شایسته است تلقی خواهند فرمود. خواهشمند است احترامات فائقه دوستدار را قبول فرمایید.
دکتر محمد مصدق
ارسال نظر