روایت
روزی که تشکیل ساواک تصویب شد-۱
بیست و هشتم شهریور ماه مصادف با روزی است که لایحه تاسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) که پیشتر در شورای وزیران تصویب شده بود در شورای ملی نیز پس از بحثهای فراوان مخالفان وموافقان به تصویب رسید.در ادامه به طور خلاصه به دلایل تاسیس این نهاد اشاره میشود. ۱. دلایل خارجی تاسیس ساواک
ساواک اساسا در پاسخ به هیچ نیاز مغفول در کشور پدید نیامد. عملکرد آتی ساواک هم نشان داد که هدف عمده آن تقویت بنیانی نهادهای مدنی سیاسی، اطلاعاتی ـ امنیتی کشور نبود. و اصولا هم طرح تشکیل ساواک ابتکاری از سوی دولتمردان و هیات حاکمه کشور نبود. حسین فردوست تشکیل ساواک را به سیا و آمریکا نسبت میدهد. وی معتقد است این سازمان در راستای توسعه شبکههای اطلاعاتی ـ امنیتی منطقهای سیا تشکیل شد.
محمدحسنین هیکل روزنامهنگار برجسته مصری هم که کتابی درباره انقلاب ایران و ریشههای آن نوشته، با برشمردن علایق و خواستههای سیاسی، اقتصادی و استراتژیک آمریکا در ایران پس از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲، تشکیل ساواک را مؤثرترین اقدام آمریکا و سیا ارزیابی میکند که جهت تقویت علایق و منافع آنی و بلندمدت آن کشور در این منطقه احساس نیاز میشد. او ساواک را «بیش و کم شاخهای از سیا» به شمار آورده که عمده فعالیتهایش در راستای اهداف آمریکا شکل گرفته و هدایت شد. برخی دیگر از پژوهشگران نیز تحلیل کردهاند که بخشی از اهداف آمریکا و سیا در تاسیس ساواک، به طرح آن کشور برای ریشهکنسازی کمونیسم و گروههای چپ در ایران معطوف بود تا از طریق این تشکیلات جدید، بر مشکلات احتمالی که گمان میرفت از ناحیه این گروهها بر منافع آمریکا در ایران وارد شود، غلبه کند و موقعیت سیاسی شاه را نیز در راس هرم قدرت تضمین نماید. علاوه بر گروههای چپ، ساواک باید مخالفان سیاسی، مذهبی او را نیز سرکوب کند.
قرینه دیگری که محققان را به نقش سیا در تشکیل و راهبری ساواک هدایت میکند عملکرد بعدی آن است به طوری که همزمان با تغییر و تحولاتی که در سیاستهای دولتهای احزاب دموکرات و جمهوریخواه آمریکا بروز میکرد و به تبع آن سیاستگذاری و نگرش این کشور در مناطقی نظیر ایران دچار دگرگونیهای مشابهی میشد، در نوع عملکرد ساواک هم که اقدامات و فعالیتهای آن تابعی از سیاستها و خواستههای سیا بود، تغییراتی همسو رخ میداد. چنانکه وقتی دموکراتها سیاست ویژهای پیش روی دولتمردان پهلوی قرار میدادند، به تبع آن رفتار ساواک نسبت به مخالفان و سایر وظایفی که بر عهده داشت در چارچوب همان طرحهای اعلام شده شکل میگرفت؛ هنگامی که جمهوریخواهان اعمال سیاستهای خشنتری را به شاه توصیه میکردند، همزمان با آن، سیا هم ساواک را به همان مسیر سوق میداد.
احمد فاروقی و ژان لوروریه که فصلی از کتاب مشترکشان ــ ایران بر ضد شاه ــ را به ساواک اختصاص دادهاند و از آن تحت عنوان چشم و گوش شاه نام میبرند، تصریح میکنند که این سازمان پلیسی ـ اطلاعاتی اساسا تابعی از دستگاه اطلاعاتی آمریکا «سیا» بود و سیا بر آن بود تا از طریق این سازمان جدید، اهداف اطلاعاتی، امنیتی و سیاسی خود را در ایران و سایر کشورهای منطقه تسهیل بخشد. جان. دی. استمپل کارمند بخش سیاسی ـ اطلاعاتی سفارت آمریکا در تهران هم دیدگاهی مشابه درباره نقش سیا در تشکیل و تجهیز ساواک دارد. وی تاکید میکند که «سازمان امنیت و اطلاعات کشور [ساواک]... آمیزهای از اف. بی. آی [F.B.I] و سی. آی. ا [CIA] آمریکا بود». ویلیام سولیوان آخرین سفیر آمریکا در تهران بر این نکته تاکید دارد که تشکیل ساواک از ابتکارات سیا بود. وی معتقد است همین سازمان بود که طرح تشکیلاتی و چگونگی تاسیس و فعالیت ساواک را در اختیار حاکمان ایران قرار داد. به اعتراف سولیوان: «در سال ۱۹۵۷ سازمان سیا طرح و چارچوب تشکیلاتی یک سازمان جدید اطلاعاتی را به شاه داد و خود در تاسیس و سازمان دادن به آن مشارکت کرد. این تشکیلات که به نام سازمان اطلاعات و امنیت کشور نامیده میشد به زودی به نام مخفف آن یعنی ساواک شهرت یافت».
۲. دلایل داخلی تشکیل ساواک
دلایل داخلی تشکیل ساواک، از علل و دلایل خارجی شکلگیری آن قابل تفکیک نیست. مجموعه علل و عواملی که بر شکلگیری سیاست و رویکرد خارجی حکومت اثرگذار بود، با سلسله تحولات سیاسی ـ اجتماعی داخلی پیوند نزدیکی داشت. از آنجا که رویکرد کلی سیاست داخلی و خارجی ایران در راستای اهداف و استراتژی منطقهای و جهانی در حال شکلگیری غرب و به ویژه آمریکا بود، تشکیل نهادها و سازمانهایی نظیر ساواک نیز نمیتوانست جدای از این مجموعه تحولات صورت گیرد. سرکوب و منزوی ساختن گروههای مختلف سیاسی، اجتماعی و مذهبی کشور صرفا خواسته محمدرضا شاه نبود، بلکه حامیان خارجی او و در راس آنها آمریکا نیز برای حفظ، تداوم و تحکیم موقعیتشان در ایران خواستار از میان برداشتن اینگونه مخالفتها بودند. ضمن اینکه اگر آمریکا و سیا در طرح تشکیل ساواک نقش کلیدی بر عهده داشته باشند، میشود گفت که سرکوب مخالفان رژیم نیز، توسط آمریکا صورت گرفته است. بیمورد نبود که برخی محققان تصریح کردهاند ساواک به گونهای عمل میکرد که گویا شاخه و زیر مجموعهای از سیا است.
منوچهر هاشمی آخرین مدیرکل اداره هشتم ساواک (ضدجاسوسی) که پس از سقوط شاه کتابی درباره کارنامه ساواک منتشر کرده، با برشمردن روند سرکوب مخالفان سیاسی رژیم پهلوی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ توسط فرمانداری نظامی، ضرورت ادامه سیاست سرکوب مخالفان در سالهای آتی حیات رژیم پهلوی را به دست سازمانی کارآمدتر، از دلایل مهم تشکیل ساواک برمیشمارد.
منوچهر هاشمی خطرات متعددی که مخالفان داخلی رژیم پهلوی را تهدید میکرد، برشمرده و معتقد است که این خطرات نیازمند تاسیس سازمانی پلیسی ـ اطلاعاتی بود که بر این مخالفتها پایان دهد. وی تصریح میکند که آمریکا مدتها قبل از تاسیس ساواک دست به سازماندهی و تجهیز مجدد واحدهای اطلاعاتی ارتش زده بود و هنگامی که نتایج دلخواه از آن حاصل نشد، تشکیل سازمان جدیدی را مورد توجه قرار داد که در شکل ساواک ظهور و بروز یافت. به گفته او: هیچکدام از سازمانهای یاد شده، اعم از فرمانداری نظامی و واحدهای ضد اطلاعات در ارتش و شهربانی و ژاندارمری، واجد آن خصوصیات جامعی که یک سازمان اطلاعات و امنیت باید داشته باشد نبودند. فرمانداری نظامی بنا به ذات نظامی خود از جامعه فاصله داشت و خود را به عنوان یک قدرت فائقه برای مقابله با حرکتهایی که بر ضد نظام و رژیم برخاسته بودند یا احتمال به وجود آمدن آنها در آینده بود، شناسانده بود. در حالیکه یک سازمان اطلاعاتی بنا به طبیعت کار و اصل پنهانکاری، باید در یک چارچوب جدا از هیاهو و حتی به صورت نامرئی عمل میکرد، نه به صورت سازمان شناخته شده پرهیاهو. وظیفه ضداطلاعات واحدهای نظامی و انتظامی هم محدود به حوزه کار خود بود، لذا با در نظر گرفتن تمام جوانب امر، تصمیم مقامات کشور، باز هم با صلاحدید کارشناسان غربی و عمدتا آمریکا، بر آن شد که در ایران هم مانند تقریبا همه کشورهای پیشترفته دنیا، به منظور جمعآوری و تمرکز اطلاعات مورد نیاز کشور از لحاظ امنیت داخلی و تاسیس واحد اطلاعات خارجی و ضدجاسوسی در آن، سازمانی به وجود آید و کلیه فعالیتهای ذکر شده در آن سازمان متمرکز شود. با این قصد و نیت بود که سازمان اطلاعات و امنیت کشور در ماههای پایانی سال ۱۳۳۵ تولد یافت و مجوز تاسیس آن از تصویب مجلس شورای ملی گذشت.
آنچه مسلم بود و برخلاف نظری که برخی طرفداران رژیم پهلوی ابراز کردهاند تشکیل ساواک گامی در تحکیم و تقویت پایههای امنیت ملی و استقلال سیاسی کشور نبود و این سازمان مشابهتهای بسیاری با نظام پلیسی ـ امنیتی شهربانی دوره رضاشاه داشت که صرفا در جهت تقویت پایههای نظام استبدادی او فعالیت میکرد. آنچه هیچگاه مورد توجه قرار نگرفت احترام و حمایت از حقوق اساسی ملت و تقویت پایههای نظام حکومت مشروطه بود. بنابراین، به لحاظ داخلی ساواک سازمانی بود که اساسا برای رودررویی با مردم پا به عرصه وجود نهاد. هدف از تاسیس آن تقویت پایههای قدرت استبدادی حکومت که نشانههای آشکار وابستگی خارجی نیز در آن دیده میشد، در برابر میلیونها مردمی بود که از حقوق اساسی اجتماعی، سیاسی و فردی خود محروم شده بودند.
منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر
ارسال نظر