ترور این روزها کلمه‌ای آشنا و دردناک و وحشت‌آفرین است. ترور یک شیوه برخورد قهرآمیز برای حذف فیزیکی مخالفان است. این روش را افراد یا گروه‌هایی با مرام وافکار بسته سیاسی به کار می‌برند. این روش در بسیاری از کشورها مرسوم بوده و در برخی دیگر نیز هست. ایران هم از این قاعده مستثنی نیست و آن را می‌توان یکی از نتایج انحراف مشروطه دانست. البته پیش از آن ترور در ایران اتفاق افتاده بود ولیکن نه در قالب گروهی یا سازمانی.

می‌توان اولین ترور تاریخ ایران معاصر را به نام میرزارضا کرمانی نوشت هنگامی که در پنجاهمین سال سلطنت ناصرالدین شاه، او را در حرم حضرت‌ عبدالعظیم حسنی(ع) ترور کرد.

از دیگر نمونه‌ها درصدر مشروطه می‌توان به ترور نافرجام شیخ‌ فضل‌الله نوری به دست کریم دواتگر، ترور علی‌اصغر امین‌السلطان به دست عباس آقا صراف تبریزی و ترور آقا سیدعبدالله بهبهانی اشاره کرد.

این ترورها در قالب کار انفرادی بود و هیچ‌کدام برخاسته از تفکر سازمانی و گروهی و انسجام یافته نبود.

تا اینکه تقریبا ده سال پس از مشروطه (۱۲۹۵) با کشته شدن میرزا اسماعیل خان، رییس انبار غله وزارت مالیه و پخش اعلامیه‌ای به نام کمیته مجازات، اولین ترور سازمانی در تاریخ معاصر ایران ثبت شد.کمیته مجازات هنگامی تشکیل شد که ایران فاقد دولت مرکزی قدرتمند بود. روس و انگلیس‌ در تمام دستگاه‌های کشور نفوذ کرده بودند. هر کدام توانسته بودند برخی از رجال سیاسی یا جراید را با خود همراه و آنان را عامل اجرای اهداف خود کنند.

در این فضا بود که کمیته مجازات با قبول این باور که تنها راه‌ رهایی از ظلم و فساد و شرایط موجود مبارزه قهرآمیز است، این راه را برگزید.

آنها به این نتیجه رسیده بودند که با کشتن و از میان بردن افرادی که به نظر آنها فاسد بودند و اموال مملکت و مردم را به یغما می‌بردند، با تکیه بر نفوذ و قدرت نظامی و سیاسی ظلم می‌کردند یا وابسته و جاسوس بیگانگان بودند، دیگر کسی به راه انحراف نخواهد رفت.

بنیان‌گذار این کمیته میرزا ابراهیم‌خان منشی‌زاده و اسدالله ابوالفتح‌زاده (هر دو آنان پیش‌تر از افسران قزاق بودند که به مشروطه پیوسته بودند) و کمی بعدتر محمدنظرخان مشکوه‌الممالک بودند.

در واقع این افراد طراح اصلی تشکیل «کمیته مجازات» بودند. بعدها نیز کریم دواتگر، علی اکبر خان ارداقی، حسین‌الله خان، احسان‌الله خان، محمدحسین سیفی قزوینی (عماد الکتاب) و رشید‌السلطان بهادر السلطنه کردستانی و شخصی به نام سید مرتضی به این کمیته اضافه شدند.

این افراد در جامعه‌ای که به تازگی صاحب مجلس شورای ملی نوپایی شده بود، با تحلیل فضای آن هنگام خود را در مقامی قرار دادند که همزمان هم قوه مقننه، هم قضائیه و هم مجریه بودند.

آغاز به کار «کمیته مجازات»

اولین کسی که کمیته مجازات او را به قتل رساند میرزا اسماعیل‌خان، رییس انبار غله وزارت مالیه بود. میرزا اسماعیل‌خان از سوی اعضای کمیته به سوءاستفاده و فساد مالی، رفت و آمد به سفارت انگلستان و جاسوسی برای آنان و همچنین ایجاد قحطی مصنوعی در تهران متهم بود. حکم وی توسط کریم دواتگر همراه با رشیدالسلطان و سیدمرتضی انجام شد.

نفر دومی که کمیته به قتل رساند یکی از اعضای خودشان به نام کریم دواتگر بود. او هم به سوءاستفاده مالی وتمرد در برابر کمیته متهم شده بود. حکم دواتگر را رشیدالسلطان اجرا کرد.

میرزا عبدالحمیدخان متین‌السلطان مدیر ر وزنامه عصر جدید هدف بعدی آنان بود. وی از هواداران قوام‌السلطنه به شمار می‌آمد.

از سوی دیگر نظمیه هنوز نتوانسته بود سرنخی از این قتل‌ها به دست بیاورد. این باعث خشنودی و دلگرمی اعضای کمیته برای ادامه کار شد؛ چرا که نام کمیته باعث شد که بسیاری از رجال سیاسی و نظامی خود را هدف بعدی آنها بدانند. این رفتار باعث ایجاد دلهره و نگرانی بسیاری در آنان شده بود.

در این فضا کمیته همچنان کار خود را ادامه می‌داد و نفر بعدی را که به قتل رساند میرزامحسن مجتهد، داماد آیت‌الله بهبهانی بود. این ترور هم در روز روشن و ملاءعام توسط حسین‌الله خان و احسان‌الله خان صورت گرفت.

«کمیته مجازات» چهار نفر را به قتل رسانده بود؛ اما به دلیل آنکه نظمیه هنوز هیچ سرنخی از آنان پیدا نکرده بود، آنها بازهم کار خود را ادامه دادند.اما پنجمین قربانی این کمیته برای آنان دردساز شد.آنها منتخب‌الدوله، خزانه‌دار کل اداره مالیه را که جوانی فاضل و خوشنام بود، به قتل رساندند. قتل او باعث ایجاد اختلاف نظر شدید میان اعضای کمیته شد. سرانجام هم باعث شد که افراد کمیته دستگیر بشوند. البته این نظمیه نبود که توانست آنها را دستگیر کند، بلکه اعترافات یکی از اعضای ‌بریده آنها به نام بهادرالسلطنه کردستانی باعث شناسایی و بازداشت آنها شد؛ اما این بازداشت‌ها در زمان صدارت نجفقلی‌خان بختیاری صمصام‌السلطنه صورت گرفت.

اکثر اعضای کمیته اما پس از بازپرسی به بهانه‌های مختلف آزاد شدند. اما دولت بعدی که دولت قوام‌السلطنه بود بار دیگر همه را دستگیر و آنها را به سزای اعمالشان رساند.

در ۲۱ مردادماه ۱۲۹۷ دادگاه اعضای کمیته مجازات آغاز شد. براساس احکام دادگاه رشیدالسلطان و حسین‌الله خان محکوم به اعدام شدند و حکم آنان در میدان توپخانه اجرا شد. عمادالکتاب و میرزاعلی‌اکبر خان ارداقی و مشکوه‌الممالک هرکدام به پنج سال حبس محکوم شدند. منشی‌زاده و ابوالفتح‌زاده هم که طرح اولیه تشکیل این سازمان تروریستی را پی‌ریزی کرده بودند، به حکم دادگاه به کلات تبعید شدند.

آنها هنگامی که توسط ماموران به سمت منطقه تبعید خود می‌رفتند بین راه سمنان دامغان اقدام به فرار کردند که توسط ماموران حکومت کشته شدند.سیدمرتضی و احسان‌الله خان اما توانستند فرار کنند. احسان‌الله خان به قفقاز رفت و بعدها به میرزا کوچک‌خان و نهضت جنگل پیوست. براساس اسناد به جا مانده از کمیته، اهداف آنان را می‌توان به این شرح خلاصه کرد: تلاش در جهت ایجاد یک تشکیلات منظم و مخوف در تهران و سایر شهرهای ایران، از میان بردن جاسوسان و خائنین به مملکت، کوتاه کردن دست بیگانگان از کشور و نفوذ در دستگاه‌های دولتی و رسیدن به مناصب بالا برای اداره امور کشور.

با مروری بر ترورهای انجام شده توسط آنان می‌توان گفت افرادی که به دست آنها کشته شدند جزو رجال بلندپایه و برجسته کشور نبودند؛ چراکه در آن هنگام در اذهان مردم افرادی چون وثوق‌الدوله، قوام‌السلطنه، نصرت‌الدوله، سپهسالار و میرزاحسین‌خان فرمانفرما بیشتر در قالبی قرار می‌گرفتند که آنان برای پاکسازی جامعه در نظر گرفته بودند.

در مجموع عمر کمیته به بیشتر از دو سال نرسید. اما در کل مدتی که فعال بود توانست فضای رعب‌آمیز وحشت‌آوری در جامعه سیاسی کشور ایجاد کند. همچنین آنها توانستند نام خود را به‌عنوان اولین تشکیلات تروریستی در ایران به ثبت برسانند.

اخبار مرتبط