تاریخی که بر اساس سکه نوشته می‌شود

فاطمه باباخانی

سکه در روزگار گذشته نیز مانند امروز از اهمیت بسیار برخوردار بود و میزان عیار هر سکه نشان از اعتبار دوران خویش داشت. نگاه به تاریخ و به ویژه تاریخ اقتصاد از منظر سکه شناسی رویکردی است که گرچه سال‌ها است در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما در ایران همچنان به عنوان دانشی تازه قلمداد می‌شود و تاکنون نیز تلاش‌های صورت گرفته در خصوص آن به دلیل کمبود منابع اطلاعاتی به نتیجه دلخواه نرسیده است. پژوهشکده تاریخ اسلام در همین رابطه با حضور محسن جعفری مذهب، نشستی را با عنوان «سکه در منظر جغرافیای تاریخی» برگزار کرد. در این نشست جعفری مذهب ضمن اشاره به مشکلات این شیوه تاریخ نویسی به ویژه در ایران، تحقیقات صورت گرفته در حوزه تاریخ سکه شناسی را تشریح کرد. آنچه می خوانید تقریری از این نشست دو ساعته است.

جعفری مذهب در ابتدای این نشست با اشاره به اینکه در دوران گذشته هر شهری مجاز به ضرب سکه نبود، گفت: در آن زمان شهرهای با اقتصاد قوی‌تر سکه ضرب می‌کردند که این امر به نوعی نشان‌دهنده اعتبار آن شهر بود.

وی افزود: ما در آن دوران شاهد شهرهایی هستیم که در زمانی به واسطه رونق اقتصادی مجاز به ضرب سکه بوده و پس از فروکش کردن این رونق، اختیار ضرب سکه را از دست داده‌اند.

جعفری مذهب بروز چنین پدیده‌ای را در ایران بسیار رایج خواند و اظهار کرد: به عنوان مثال مرو از جمله شهرهایی است که به دلیل بروز جنگ‌ها و سایر بلایا از جای اصلی خود کمی جابه‌جا شده و الان ۲۵ کیلومتر با شهر قدیمی فاصله دارد یا نیشابور که شهر پررونقی بود و پس از حمله مغول‌ها هیچ‌گاه نتوانست جایگاه سابق را پیدا کند.

وی داشتن مسجد جامع را از دیگر مشخصه‌های شهرهای توسعه یافته قدیمی عنوان کرد و گفت: در شهرهای مسلمان ما همواره مسجد را داریم، اما شهری توسعه یافته است که مسجد جامع داشته باشد، در یک نگاه دیگر تنها شهرهای توسعه یافته مسجد جامع داشتند.

جعفری مذهب با اشاره به این نکته که گاه ارتباط برقرار کردن میان امور مشکل است، افزود: این امر در مورد سکه و تاریخ نیز صدق می کند و بسیاری از ربط میان سکه و تاریخ تعجب می‌کنند.

وی در تشریح این رابطه گفت: در استفاده از سکه‌ها نخستین چیزی که می‌توان دریافت نام شهرها است. به این ترتیب بسیاری از شهرها که در طول تاریخ از بین رفته و نشانی از آنها باقی نمانده است تنها از طریق سکه‌ها می‌توانیم نامی از آنها داشته باشیم.

این سکه شناس در همین رابطه به برخی از شهرهای پیش از اسلام اشاره کرد و ادامه داد: کتیبه‌ها از دیگر مواردی هستند که می‌توان از آنها اطلاعاتی درباره شهرها به دست آورد، اما کتیبه‌ها عمدتا در تعداد کم هستند و بسیاری از آنها در طول تاریخ از بین رفته‌اند.

جعفری مذهب گفت: اطلاعات ما از ۸۰ درصد شهرهای پیش از اسلام بر اساس سکه‌ها است و ما غیر از سکه هیچ اطلاعات دیگری از آنها نداریم. البته باید به این نکته توجه داشت که سکه‌ها گاهی ما را گول می‌زنند و ما به اشتباه شهرهای جدیدی تولید می‌کنیم.

وی این امر را ناشی از خوانش غلط سکه‌ها دانست و تصریح کرد: به عنوان مثال رشت و اشک شبیه به هم نوشته می‌شوند و گاه چنین خوانشی موجب ساختن افسانه‌هایی پیرامون این شهرها می‌شود.

جعفری مذهب در ادامه سخنانش گفت: به دلیل هزینه‌های مالی ضرب سکه هر شهری این کار را انجام نمی‌داد و سکه زدن تنها به شهرهای با اعتبار بالا مربوط می‌شد؛ ضمن اینکه عیار سکه‌های شهرهای بزرگ نیز معتبرتر بود.

وی میزان اعتبار یک سکه در شهرهای مختلف یا برد سکه را از دیگر دلایل میزان اعتبار یا رونق اقتصادی یک شهر عنوان کرد و افزود: باستان‌شناسان عموما سکه‌های یافت شده در نقاط مختلف را به عنوان سندی برای اعتبار یک شهر می‌دانند به این معنا که هر گاه سکه یک شهر در شهرهای دورتر کاربرد داشته باشد، این امر نشان دهنده اعتبار آن شهر در روزگار باستان است.

جعفری مذهب چنین روشی را دارای مشکلات زیاد دانست و گفت: عموما کسانی که سکه‌ها را پیدا می‌کنند از جای دقیق آن اطلاعات درستی به سکه‌شناس نمی‌دهند و نمی‌توان محل اصلی سکه‌ها را پیدا کرد.

وی از سکه‌های قاچاق شده به عنوان دیگر منابعی که محل یافتن آنها معلوم نیست، نام برد و افزود: این قبیل سکه‌ها نیز تنها به کار یافتن نام شهرها و عیار آنها می آید، اما نمی توان میزان اعتبار آن در شهرهای مختلف را دریافت.

جعفری مذهب گفت: گاه در عقدنامه‌های یافت شده از دوران قدیم می‌توان به اعتبار یک سکه پی برد، اما عموما عقدنامه‌های زیادی از دوران قدیم باقی نمانده و اکثر آنها از بین رفته‌اند.

وی در همین رابطه از عقدنامه‌ای در دوره افشاریه در مشهد نام برد و گفت: در این عقدنامه از سکه‌های تبریز نام برده شده و این امر نشان‌دهنده اعتبار تبریز در آن دوران بوده است.

جعفری مذهب یکی از سکه‌های معتبر در دوره گذشته را سکه‌های شاهرخی دانست که در دوره قراقویولون‌ها و آق‌قویولون‌ها و حتی اوایل صفوی اعتبار داشته‌اند و اضافه کرد: گاه این سکه‌ها تا پنج نوبت هم شارژ شده‌اند که این امر نشان‌دهنده عیار بالای سکه‌های شاهرخی است.

وی از تاریخ سکه شناختی به عنوان یکی از گونه‌های تاریخی نام برد و گفت: در این نمونه، تاریخ بر اساس سکه نوشته می‌شود و سکه‌ها به عنوان منابع دسته اول مورد استفاده مورخ قرار می‌گیرند.

جعفری مذهب «تاریخ سکه شناختی ری» جورج مایز را مهم‌ترین منبعی که درباره ایران در این خصوص نگاشته شده است، معرفی و اظهار کرد: این کتاب در سال ۱۹۳۸ چاپ شده اما متاسفانه تاکنون به زبان فارسی ترجمه نشده است.

وی گفت: مایز در اثر خود سه هزار سکه یافت شده از ری را مورد بررسی قرار داد و بر اساس آن تاریخ ری را نگاشته است، ضمن اینکه هر جا لازم بوده تلاش کرده که از سایر منابع نیز استفاده کند.